مردم سالاری دینی در پرتو نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی مقاله

در تبیین و تحلیل مبانی فلسفی مردم سالاری دینی نویسنده در این نوشتار مدعی است که امکان ارائه تحلیلی از مردم‌سالاری دینی بر مبنای فلسفه سیاسی اسلام و به‌طور مشخص، فلسفه سیاسی علامه طباطبایی وجود دارد. استدلال اصلی در این مقاله آن است که گرچه این فیلسوف معاصر، با به‌کارگیری تعبیر و ترکیب دموکراسی اسلامی موافق نیست، اما تحلیلی که از ماهیت ملک و فرمانروایی به‌طور مطلق و حکومت اسلامی به‌طور خاص ارائه می‌کند، تحلیلی مردم‌سالارانه است و این امکان را به‌وجود می‌آورد که بتوان مردم‌سالاری دینی را از مبانی فلسفه سیاسی و تحلیل وی استنباط کرد.

"در نظریة ادراکات اعتباری، علاوه بر اعتبار «ملک اجتماعی» از جهت دیگری نیز به حوزة عمومی و عقلانیت جمعی می‌رسیم و آن، اینکه رئالیسم مطرح در این نظریه از چند جهت تعاملی است: 1ـ دریافت ما از واقعیت، دریافت فی‌الجمله است که در تعامل با واقعیت، تصحیح شده، متکامل می‌گردد؛ 2ـ علوم و ادراکات حقیقی، برآیند فعل و انفعالات صورت گرفته میان مادة خارجی و حواس و ادوات ادراکی ما هستند که متناسب با تأثیر جهان خارج بر حواس و ادوات ادراکی، از خارج حکایت می‌کنند و نتیجة مستقیم این تبیین، واقع‌نمایی اجمالی علوم و ادراکات حقیقی است(همان، ج2: 114- 115)؛ 3ـ از جمله اعتباریات، اصل متابعت علم است؛ یعنی از آن ‌جایی که انسان به متن واقع خارجی دسترسی ندارد، به علم خود از واقعیت خارجی، اعتبار خود واقعیت خارجی را می‌دهد(طباطبایی، بی‌تا(الف)،ج2: 200- 202)؛ 4ـ نکتة دیگر، موضوع خاصی است که علامه طباطبایی مطرح می‌کند و با رئالیسم تعاملی ایشان و ماهیت دانش و آگاهی در نظریة ادراکات اعتباری نیز سازگاری دارد و آن، «تفکر و اجتهاد در دین به اجتماع و مرابطه» و یا «تدبر در کتاب خدای سبحان به تدبر در بحث اجتماعی» است(طباطبایی، بی‌تا(ب)، ج4 :130 - 131). با توجه به دیدگاه علامه طباطبایی دربارة نیاز انسان و عقل آدمی به وحی الهی و دین(همان، ج2: 118– 152) و نسبت خاص میان عقل و وحی(همان، ج10: 292 – 293 و ج5: 254 – 283) می‌توان مردم‌سالاری یاد شده را به‌گونة مردم‌سالاری دینی تصویر کرد که در آن از جهت موقعیت خاص پیامبر9 و امام معصوم7، ولایت امور دنیا و آخرت و امامت مردم از جانب حق‌تعالی برعهدة آنان است و در زمان غیبت امام معصوم، بنا بر مبانی یاد شده، امر حکومت به مردم واگذار شده است؛ به‌گونه‌ای که در چارچوب سیرة پیامبر، حاکم و یا نظام حکومتی را انتخاب کنند."