چکیده:
ضمیر ناخودآگاه به دلیل رابطهای که با فطرت آدمی دارد، راهی برای نزدیک شدن به «حقیقت برتر» بهشمار میآید. در تلاشهای مبتنی بر جستوجوی ناخودآگاه، «عقلانیت» بهعنوان بزرگترین مانع ظهور ناخودآگاه، کنار گذاشته میشود تا راه برای فعالیت این ضمیر باز شود. عرصههایی از زندگی آدمی که خالی از نیروهای اراده و عقل و آگاهی است، بهترین جولانگاه ضمیر ناخودآگاه است. چنانکه بهعنوان نمونه خواب و رویا یکی از مظاهر ناخودآگاهی و ارتباط با دنیای فراواقعی و حقیقت برتر شمرده میشود. سوررآلیسم با شباهتهای بسیار زیادی که با معرفت عرفانی دارد، به تبع عرفان، از امکانات ناخودآگاه در رسیدن به هدف متعالیاش بهرهها جسته است. با اینکه در موارد گوناگون، نوع به کارگیری ابزارهای مشترک بین عرفان و سوررآلیسم متفاوت، و گاه حتی متمایز است، و چنین استفادهای به طور طبیعی بر تفاوت در نتایج تلاشهای این دو تأثیر خواهد گذاشت، اما ابزار و اهداف نسبتا مشترک عرفان و سوررآلیسم در استفاده از ضمیر ناخودآگاه برای کشف حقیقت، بررسی مقایسهای را ضروریتر و منطقیتر میکند.
خلاصه ماشینی:
"سوررآلیستها با اعتقاد بهاینکه اندیشة آزاد، جلوهای از فعالیت ضمیر ناخودآگاه است و در خواب ادامه پیدا میکند(6)، لحظاتی که خواب طبیعی برای ورود به ناخودآگاه برایشان امکانپذیر نمیشد، به تقلید از رمانتیکها (بیگزبی 1376: 76)، از ترفند خواب مصنوعی استفاده میکردند که گاه بیدار شدن از آن زمانی طول میکشید، و گاه به دلیل تکرار این عمل، مغز فرد هیپنوتیسمشده، پس از مدتی، اتوماتیکوار دچار خواب مصنوعی میشد که بیداری از آن از اختیار فرد خارج بود (کوثری 1383: 59).
به نظر میرسد روشهای مصنوعی که سوررآلیسم برای رسیدن به حقیقت برگزیده، این ادعا را که هنر سوررآلیستی به خود زندگی و روح تبدیل شده است (همان: 862)، کماعتبارتر میکند.
وقتی خواب از حالات روحی آدمیسرچشمه میگیرد، و این حالات روحی در زمان بیداری است که تعیینکنندة فعالیت کدام بخش از ضمیر ناخودآگاه است، با عبادات و ریاضتهای عرفا و اندیشههای شبانهروزی عرفانیشان، بعید به نظر میرسد که خوابهای مقدسی چون دیدار با خداوند و یا صحبت با او، برای آنها رخ نداده باشد.
با طرح این نظریه که مبدع آن به یقین بهاء ولد نیست و در عرفان پیش از او سابقه دارد، و احتمالا اهمیت ذهن آزاد در اندیشههای دینی و عرفانی اقوام گذشته هم به دلیل نیروی خلاقیت تخیل بوده است، شطحیات عارفانی چون حلاج و بایزید موجهتر به نظر خواهد رسید."