چکیده:
این نوشته حاصل پژوهشی است،نقادانه دربارهء کتاب امثال و حکم دهخدا که نگارندگان با هدف بررسی و برطرف کردن برخی از کاستنهای این مجموعه به آن پرداختهاند.با این که امثال و حکم دهخدا،یکی از مهمترین کتابها در زمینهء امثال فارسی و یکی از منابع معتبر در تحقیقات زبان و ادبیات فارسی و پژوهشهای مربوط به مثلشناسی تطبیقی است،باز به سان همهء آثار قلمی خالی از نقص نیست و در مواردی به بازنگری و بازنگاری نیاز دارد.
از جمله کاستیهای این کتاب نداشتن مقدمه و تعریفی جامع از مثل،عدم تفکیک مثل،تمثل،تضمن مثل،جاری مجرای مثل و حکمت،نداشتن فهرست موضوعی،مطابقت نداشتن برخی از زیرمدخلها با مدخلهای مربوط به آن، عدم تفکیک امثال عامیانه از مثلهیا فصیح ادبی،وجود خطاهای فراوان چاپی و غیر چاپی،نداشتن شیوهای یکسان در اسلوب و ساختار و نقل عبارتهای منظوم و منثور بدون توجه به سائره بودن یا نبودن آنهاست.
نگارندگان پس از بررسی این کتاب و با در نظر داشت نوشتهها و مقالاتی که در نقد این مجموعه به نگارش درآمده، به جمعآوری و برررسی این نواقص همراه با ذکر شواهد و نمونههای فارسی و عربی اقدام نمودهاند.
This paper which is a review of Dehkhoda’s book in proverbs and mottos "Amsal va Hekam" tries to investigate and correct some shortcomings of that book. Although Dehkhoda’s "Amsal va Hekam" is one of the most important books in Persian proverbs and is one of the most referred books in Persian language and literature and comparative paremiology researches، it is not free of shortcomings، like all of the handwritten works، and needs investigation and rewriting in some cases.
Some of the shortcomings of the book are: lack of introduction and comprehensive definition of proverb، not separating the proverb، assimilation، implication of the proverb، current channel of the proverb and the wisdom، not having thematic table of contents، disharmony of some subentries with respective entries، not separating informal proverbs from fluent literary ones، plenty of print and non – print mistakes، not having an identical method in citing verses and wisdom quotes and not including the reference or author’s name in most cases، disorder and lack of integrity in the book regarding system and structure، and quoting rhymed and prose phrases regardless of whether they are winged.
In this regand، after studying the book and considering the texts and papers written on critique of this collection، authors attempt to gather and investigate these shortcomings by mentioning evidences and instances of Persian and Arabic.
خلاصه ماشینی:
در تقسیمبندی دقیقتر،این کتاب شامل گونههای زیر است: مثلهای مکتوب ادبی که بخش عمده آن را اشعار شاعران ادب فارسی تشکیل میدهد،مثلهای عامیانه که بیشتر آنها مربوط به فرهنگ شفاهی مردم تهران است،اصطلاحات،کنایات،کلمات قصار،زبانزدها،عبارات پندآموز و نکات اخلاقی،امثال و اشعار عربی و آیات قرآن کریم،اعتقادات و باورهای عامیانه،بعضی از قواعد فقهی و علمی و موارد دیگر(میر افضلی،4831:115/1).
این کتاب از زمان چاپ تا امروز،همواره یکی از منابع اصلی در زمینهء امثال؛خصوصا امثال ادبی و فصیح بوده است و پژوهشگران و مصححان متون نظم و نثر در تحقیقات خود از آن بهره فراوان بردهاند،این کتاب از نظر مثلشناسی تطبیقی در حوزهء ادبیات فارسی و عربی نیز کتاب مهمی به شمار میرود و از روی آن میتوان سیر تحول و گردش یک مثل را در تاریخ شعر فارسی(تا دوره تیموری)،پی گرفت(میر افضلی،4831:315).
به دیگر سخن در اطلاعات مربوط به نمونهها تناقض وجود دارد؛از جمله بیت زیر که نخست(دهخدا،6831:941)به خطا به «مجنون عامری»(درگذشته 86 هـ)نسبت داده شده و سپس در دو جای دیگر(همان،216/2،و 8002/4)بدون اسناد به سراینده ذکر گردیده و البته در یک جا هم(همان،9881/4)بدرستی به عبد الله بن معاویه منسوب شده است: و عین الرضا عن کل عیب کلیلة و لکن عین البعض تبدی المساویا میگوییم این بیت که از امثال سائره در ادب عربی به شمار میرود،در دیوان امام شافعی آمده(شافعی،4991:561)، هرچند در بیشتر کتب ادبی به عبد الله بن معاویة بن جعفر بن أبی طالب(در گذشته 921 هـ)نسبت داده شده است(ابن عبد ربه،4002:671/2؛ابو هلال عسکری،8891:882/1؛ثعالبی،2002:272؛خلایلی،8891:763؛مبرد،7831:871/1).