چکیده:
یکی از واژههای قرآنی که فهم دقیق معنای آن،در دریافت معارف قرآنی تأثیر بهسزایی دارد واژه«ظن»است.بسیاری از مفسران«ظن»را حالتی نفسانی،یعنی اعتقاد راجح و گمان که مرتبهای بالاتر از شک و پایینتر از یقین است معنا کردهاند.بسیاری از لغویان هم این واژه را از کلمات اضداد معرفی کردهاند که به دو معنای شک و یقین به کار میرود.صاحبان کتب وجوه و نظائر برای این واژه در قرآن مجموعا پنج معنا بیان کردهاند:شک،یقین،تهمت،پندار و دروغ.برای بازشناسی ظن بهمعنای شک از ظن به معنای یقین نیز معیارهایی ادبی بیان شده است.در مقاله حاضر با مراجعه به کاربردهای این واژه در فرهنگ عربی،دیدگاه مفسران در تفسیر ظن به گمان بررسی خواهد شد.همچنین با تکبه بر تحلیلهای روانشناختی،تفسیر مفسران از این واژه در تعدادی از آیات مشتمل بر آن بررسی و نقد و معیارهای معرفیشده برای تشخیص ظن به معنای شک از ظن به معنای یقین ارزیابی میشود.
خلاصه ماشینی:
"معنای«ظن»در سیاق نفی به نظر میرسد در آیه شماره 41 و نیز مواردی که«ظن»در آنها در سیاق نفی قرار گرفته است،این واژه به همان معنای اصلی خودش یعنی احتمال و شک باقی باشد، احتمالی که گاه از روی نشانه است و گاه از روی حدس و تخمین بدون تکیه بر اماره و نشانه.
در تفسیر کلمات قرآن،این مرزبندی میان شک و حسبان بهعنوان دو معنای«ظن»،قابل اثبات بهنظر نمیرسد و درنتیجه«ظن»در کاربردهای قرآنی اعم از حالت شک و حسبان بوده و در نقطه مقابل یقین و اطمینان و علم قرار گرفته و امری مذموم بهشمار میآید،مگر آن که در سیاق نفی قرار گیرد که در این صورت گرچه بهمعنای احتمال است نه یقین،اما این احتمال لزوما،امری مذموم نخواهد بود.
و همین معنا،معنای اصلی«ظن»میباشد که به دلالت سیاق،در آیات فراوانی از قرآن در همین معنا به کار رفته است،از جمله: - «و إذا قیل إن وعد الله حق و الساعة لا ریب فیها قلتم ما ندری ما الساعة إن نظن إلا ظنا و ما نحن بمستیقنین» (جاثیه23/) ذیل آیه بهروشنی دلالت دارد که ظن در اینجا،صرف احتمال است که به درجهء اطمینان و یقین نرسیده است و لذا در نظر منکران قیامت،این احتمال قابل اعتماد و توجه نمیباشد.
حال در این آیه پذیرفته نیست که«ظن»به معنای شک باشد،و هرگز نفس مطمئن و به یقینرسیده پیامبر خدا به صرف یک احتمال و توهم و شک نسبت به این که خدای متعال بر او سخت نمیگیرد و در تنگنا قرار نمیدهد،امر دعوت و رسالت را رها نمیکند و از میان قوم خود خارج نمیشود."