چکیده:
در این مقاله مؤلف مراحل تدوین و تألیف فرهنگ تاریخی اصطلاحات نسخهشناسی را طبقهبندی کرده و به عنوان نمونه به یکی از مفاهیم نسخهشناسی که اصطلاحا"جدول"نامیده میشود و تمامی مراحل مذکور را طی کرده است میپردازد.با توجه به بررسیهای انجام شده در تاریخ کتابارایی و نسخهشناسی تاریخی نسخ خطی فارسی،میتوان رواج جدولکشی را به اواخر سدهء هفتم هجری منسوب کرد.این هنر در ایران ممکن است از سه طریق،یعنی آثار مانوی در ایران،نسخههای خطی چینی و نسخههای خطی اسکندرانی آموخته شده باشد.جدول نیز مانند دیگر هنرها دارای انواع مختلفی است که متداولترین آنها عبارت اند از:1)جدول دوله یا جدول اول 2)جدول مثنی یا دوگان 3) جدول سه تحریر 4)جدول زنجیره.
خلاصه ماشینی:
"در حوزهء نسخهپردازی نسخ خطی فارسی،نسخهپردازان،در درازنای هزار سال،پدیدههایی وضع کردهاند که هرچند در آغاز،برخی از آنها فردی بوده و صورت ابتدایی داشته است،اما چون فن نسخهپردازی را به مفهوم نسخهآرایی میپیوسته است،با گذشت زمان روی به رشد و زیبایی و کمال نهاده و به حیث یکی از اجزای فن نسخهپردازی و کتابآرایی در میان بعضی از شبکههای نسخهنویس و کتابآرا پذیرفته شده و گاه دامنهء آن دراز دامنتر گشته و در مواردی حتی عمومیت یافته است.
با این همه،میتوان برپایهء تاریخ کتابآرایی و نسخهشناسی تاریخی نسخ خطی گفت که اهمیت جدولکشی از اواخر سدهء هفتم هجری در میان نسخه پردازان و کتابآرایان ایرانی و عربی،مسئلهای شناخته شده بوده است.
در اینکه آیا وجود نسخ آثار مانوی در ایران،زمینهء این آشنایی را فراهم آورده است یا ورود نسخ خطی چینی در واپسین دهههای سدهء هفتم هجری موجب این آشنایی شده است،و یا نسخ خطی اسکندرانی،سهم جدول را در نسخهآرایی محقق ساخته (به تصویر صفحه مراجعه شود) *ستاره یا مسطرزن،قرن 21 هجری،مجموعهء خاندان عتیقی.
8 از سدهء نهم هجری که جدول از جمله آرایههای مسلم در نسخهآرایی تلقی شد-انواع و گونههای مختلف و متنوع آن،در ذریعهء نسخهآرایان رواج یافت که متداولترین گونههای آن عبارتاند از: جدول دوله اینگونهء از جدول که آن را جدول اول نیز نامیدهاند به این صورت ترسیم میشده است که جدولکش،نخست خطی باریک میکشیده و در پشت آن خطی گندهتر و درشتتر ترسیم میکرده و آنگاه دو خط مذکور را مهره میزده و سپس در هرجانب خط گنده،دو خط به غایت باریک با سیاهی-که اصطلاحا به آن"تحریر"میگفتهاند -میکشیده و سپس روی جدول را لاجوردکاری میکرده است."