چکیده:
«اهل کتاب » اصطلاحی است که در قرآن و روایات به کار رفته و در سراسر فقه احکام فراوانی بر آن مرتب شده است . شناخت این اصطلاح و شناسایی مصادیق آن در زمان نزول قرآن و صدور روایات امروزه ضرورتی اجتناب ناپذیر است ، زیرا غیر از مصادیق یقینی اهل کتاب مانند یهودیان و مسیحیان ، اقلیتهای دینی دیگری مانند زرتشتیان و صائبان در سرزمینهای اسلامی زندگی کرده و میکنند که کتابی بودن یا نبودن آنان در نوع برخورد دولت اسلامی با ایشان تاثیر دارد. نوشتار حاضر پاسخی به این نیاز است که اهل کتاب چه کسانی هستند؟ کدامیک از اقلیتهای دینی کنونی جزو اهل کتاب اند و دولت اسلامی میتواند با وضع مقرراتی مانند دریافت جزیه (نوعی مالیات )، حقوق آنان مانند امنیت را در سرزمینهای اسلامی تضمین و تامین نماید. بر اساس آیات و روایات و کلمات فقیهان و صاحب نظران ملل و نحل ، مسیحیان و یهودیان مصداق یقینی «اهل کتاب »اند. زرتشتیان نیز جزو اهل کتاب اند یا دست کم حکم اهل کتاب را دارند. صابئان نیز بر خلاف آنچه شهرت دارد، گروهی مستقل و مصداق دیگری از «اهل کتاب »اند.
خلاصه ماشینی:
شناخت این اصطلاح و شناسایی مصادیق آن در زمان نزول قرآن و صدور روایات امروزه ضرورتی اجتناب ناپذیر است ، زیرا غیر از مصادیق یقینی اهل کتاب مانند یهودیان و مسیحیان ، اقلیتهای دینی دیگری مانند زرتشتیان و صائبان در سرزمینهای اسلامی زندگی کرده و میکنند که کتابی بودن یا نبودن آنان در نوع برخورد دولت اسلامی با ایشان تأثیر دارد.
ابن ابی عقیل عمانی ، از فقیهان قرن چهارم ، اهل کتاب را منحصر در یهودیان و مسیحیان دانسته و زرتشتیان را در زمره مشرکان شمرده است ، وی میگوید: الحکم فی المشرکین حکمان : فمن کان منهم من اهل الکتاب وهم الیهود و النصاری ؛ حکم دربارة مشرکان دو نوع است : گروهی از مشرکان که اهل کتاب اند، یعنی یهود و نصارا ...
ولی با توجه به تعبیر عام و مطلق «من الذین أوتوا الکتاب » و شبیه آن در قرآن ـ که پس از این نقل خواهیم کرد ـ و نیز روایاتی که از داشتن کتاب آسمانی برای مجوس در گذشتۀ تاریخ سخن می گویند، هر چند امروزه و حتی در عصر نزول قرآن در دسترس نیست ، دلیلی بر اختصاص عنوان کلی «اهل کتاب » به یهود و نصاری وجود ندارد.
بنابراین ، هم لازم است پژوهشی دربارة عقاید صابئان صورت گیرد تا معلوم شود آنان از پیروان ادیان آسمانی اند یا نوعی مشرک و ستاره پرست ، و اینکه صابئان از نظر آیات و روایات مصداق عنوان کلی «اهل کتاب »اند یا نه ، و آیا می توان به عنوان اهل ذمه از آنان جزیه دریافت کرد یا نه .