چکیده:
آیا امکان دارد علم اقتصادی که بتوان آن را به صفت اسلامی وصف کرد، پدید آید و آیا
این به معنای انکار وجود قوانین و سنتهای اقتصادی جهانشمول و دربرگیرندة نظامهای
اجتماعی مختلف نیست؟ مقاله حاضر میکوشد به این دو سؤال، پاسخهای عمیق به صورت ذیل
بدهد:
أ. به رغم این که هر علم، عموما به وسیلة مقولات وصفی خود یعنی قوانینی که
بدانها دست مییابد، متمایز میشود، هر علم (به ویژه علوم اجتماعی و از جملة آنها
اقتصاد) دارای جنبههای اساسی متکی بر ارزشهای از پیش تعیین شده است که هیچ
محققی توان گریز از آنها را ندارد.
ب. با وجود این که نصوص شریعت اسلامی اساسا منشأ ارزشها هستند، بسیاری از این
نصوص شامل مقولات وصفی در بارة زندگی اقتصادی نیز میشوند.
چنانچه ارزشهای مورد استناد علم اقتصاد (ذکر شده در أ) با ارزشهای اسلامی
جایگزین شوند و نیز به مقولات وصفی علم اقتصاد که تا کنون به دست آمده است، مقولات
یاد شده در (ب) افزوده شود میتوان علم اقتصاد اسلامی را پدید آورد.
مقالة حاضر به بررسی رابطه میان علم اقتصاد اسلامی و فقه نیز میپردازد و طرح عملی
برای اسلامی کردن علم اقتصاد را پیشنهاد میکند.
خلاصه ماشینی:
شایان ذکر است ترجمة این مقاله در دو شماره ارائه میشود: در شمارة اول، پس از تعریف علم و عناصر اصلی آن، ارتباط میان اسلام (به معنای آنچه از قرآن کریم و سنت شریف پیامبر اکرم استنباط میشود) و علم اقتصاد بیان خواهد شد و با تلفیق مقولات وصفی و ارزشی اسلام به مقولات وصفی علم اقتصاد و پیش فرضهای ارزشی آن، علم اقتصاد اسلامی و عناصر آن، تعریف، و رابطة آن با اقتصاد اثباتی تبیین میشود.
در بارة سؤال دوم، عدهای بر این باورند که اقتصاد اسلامی، یکی از فروع فقه معاملات است و اگر «احکام اقتصادی از کتابهای فقهی استخراج و به صورت بحثهای مستقلی تدوین شوند، علمی حاصل میشود که بدان اقتصاد اسلامی گفته میشود (شوقی، بیتا: ص 85)» در مقابل، عدهای دیگر اعتقاد دارند که ارتباطی قوی میان فقه و اقتصاد وجود دارد.
ممکن است به قسمت 3 از دید علم اقتصاد مدرن بنگریم و این سؤال را مطرح کنیم که آیا مقولات اسلامی و ارزشی وجود دارند که مورد قبول اقتصاد دانان نیز باشند.
دو نتیجه دربارة ارتباط اسلام با علم اقتصاد نتایج مباحث پیشین در دو نتیجه خلاصه میشود: نتیجة اول اسلام در اصل، دین هدایت است و هدف اولیة آن، ارائه مقولات ارزشی یعنی احکام شرعی امر و نهی کننده یا احکام شرعی حاکی از ترجیح ارزشی حالتی بر حالت دیگر است؛ اما افزون بر آن، اسلام ما را به برخی از متغیرها و مقولههای وصفی مربوط به بعضی از علوم مانند اقتصاد، جامعه شناسی و روانشناسی آگاه میکند.