چکیده:
در عصر ناصری، گسترش روابط با غرب نه تنها راهی برای ورود افکار و فناوری های تازه به ایران گشود، که فرایند چالش های سیاسی ـ اقتصادی این دوره در انقلاب مشروطه نمود یافت. در این میان، گذشته از تلاش روشن فکران غیر حکومتی در اصلاح ساختار سیاسی، در طیف حکومتی نیز ضرورت اصلاحات دل مشغولی گروهی از دولت مردان به شمار می رفت. بر این اساس، نقش مرتضی قلی خان صنیع الدوله از دو رویکرد اهمیت داشت: وجاهت فرهنگی - سیاسی خاندان هدایت و از دیگر سو آشنایی با ساختارهای جدید غرب در عرصه های صنعتی و فکری. از این رو، چنانچه در عصر ناصری و تا پیش از وقایع مشروطیت، صنیع الدوله به بازسازی صنایع یا نمودی از اصلاحات توجه کرد، در حوادث آتی نیز با همیاری طیف اعتدالی مجلس، نقش شایان توجهی در استقرار نظام پارلمانی داشت.
خلاصه ماشینی:
"دو برادر دیگر نیز به همراه صنیع الدوله در زمرۀ محصلان اعزامی به اروپا بود و علاوهبر زبان فرانسه و انگلیسی به سبب تحصیل در آلمان بر این زبان نیز تسلط یافتند(هدایت،1355:26؛هدایت،1363 الف:114)همزمان با خروج امین السلطان از ایران(1321 ق)مخبر السلطنه به اروپا،امریکا،چین،و ژاپن سفر کرد{o2o}و در وقایع مشروطهخواهی؛نقشمیانجی میان دربار و آزادیخواهان داشت.
در این بین،علاقهمندی ناصر الدین شاه به کشف معادن نقره در اطراف تهارن و نیز آموزش علم حساببه مظفر الدین میرزا در تبریز،زمینههای مناسبی برای درخشش او فراهم آورد؛چنان کهازدواجش با زرین کلاه خانم5(شعبان 1305)،دختر دوازده سالۀ ولیعهد،که بعدا لقباحترام السلطنه را از شاه دریافت کرد6(اعتماد السلطنه،1380:234/2)،نهتنها در ارتقای&%00307TOJG003G% خاندان هدایت مؤثر شد،که خاصه در پادشاهی مظفر الدین شاه مخبر الدوله را در حلقۀمشاوران حکومت تا مرز صدارت پیش برد(بزرگ امید،1335:82).
ضمن آنکه خرید این دو کشتی و استفاده از آنها درخلیجفارس و کارون(سدید السلطنه،1370:469-473)،کشتی شوش در مسیر کارونرفت و آمد داشت(کرزن،1350:477/2)،نهتنها احساس نیاز در کشتیرانی را تشدید کرد،که منجر به تأسیس وزارت بحری و اعزام عدهای به لندن برای کسب علوم مرتبط شد8(اعتماد السلطنه،1380،715/2؛روزنامۀ دولت علیۀ ایران،1286)،همچنین در زمانمظفر الدین شاه نیز مرتضی قلی خان برای خرید کشتی جنگی از انگلستان مأموریت یافت(1320 ق)که حاصل این سفر خرید ناوی با چند توپ موسوم به کشتی مظفری بود(صفایی،1344:367؛یغمایی،1374:46-51؛رائین،2535:759).
در این میان،آنچه بر نقش کلیدیصنیع الدوله،همچون حلقۀ واسطی میان دربار و آزادیخواهان،صحه میگذاشت آشناییاو با تفاوت فرهنگ سیاسی حاکم بر ایران و غرب بود؛به دیگر روی،او به فراستدریافته بود که اگر حکومتگران هرگونه حصر قانونی قدرت را نمیپذیرفتند،اقدامهایافراطی و عاری از شناخت نظام پارلمانی به قیام عمومی و هرج و مرج منتهی نمیشداز این روست که صنیع الدوله با پرچمداری جناح اعتدالی مجلس نهتنها از تقابل دربار ومشروطهخواهان میکاست،که ضمن هدایت ایشان به اسلوبی مدون،در استقرار ساختارتازه تأثیری شگرف داشت."