چکیده:
غیبت امام دوازدهم وضعیت جدیدی را در جامعه شیعی پدید آورد که موجب
تحولاتی در زمینه‌های فرهنگی و علمی آن گردید. این تحولات در ابعاد مختلف
فرهنگی به وجود آمد که مهم‌ترین آن، تغییر مرجعیت علمی شیعیان بود. از ابعاد دیگر
می‌توان به توسعه مکاتب جدید علمی و گسترش تألیف و تدوین کتب و مصادر علمی
شیعیان اشاره نمود. بررسی وضعیت علمی عصر غیبت صغری از آن جهت حایز اهمیت
است که این عصر دوره گذار و انتقال از یک وضعیت ثابت به وضعیت ثابت دیگر در
جامعه شیعه بود. در حقیقت، غیبت صغری که اتصال دهنده عصر حضور به عصر غیبت
کبری بود، دوره آماده‌سازی و ایجاد زمینه‌های لازم برای پذیرش غیبت طولانی
امام(ع) محسوب گردیده و تحولات علمی پدید آمده در این عصر، گام اولیه برای
شکوفایی علمی و فرهنگی تشیع بود.
خلاصه ماشینی:
"(25) بر اساس برخی شواهد، به نظر می‌رسد که نواب خاص به نوعی بر فعالیت‌های علمی شیعیان و نقل روایات و تألیف کتاب‌ها اشراف و نظارت داشتند؛ بطور مثال، پس از صدور توقیع امام(ع) مبنی بر ذم و لعن شلمغانی، یکی از مسایلی که راویان با آن روبه‌رو شدند نقل روایات او بود، اما حسین‌بن روح با استناد به گفتار ائمه(ع) این مشکل را این گونه رفع نمود که: «من همان جوابی را به شما می‌دهم که امام عسگری در پاسخ به کسانی گفت که پرسیدند ما با کتاب‌های بنی فضال چه کنیم که خانه‌های ما از آن‌ها پر است و حضرت فرمود: هر چه را روایت کرده‌اند بگیرید و آن چه خود نظر داده‌اند رها کنید».
(28) این اقدام نوبختی که نشان دهنده اهتمام او به بررسی علمی کتاب‌های نوشته شده است را می‌توان در واقع اقدامی در جهت سنجش وضعیت علمی قم و عالمان آن دیار تلقی کرد؛ زیرا بدون شک برای او که نایب امام و در ارتباط مستقیم با امام(ع) بود تشخیص درستی و نادرستی مطالب کتاب مذکور به راحتی میسر بود.
(38) رواج مکتب کلامی در عصر غیبت صغری تألیف کتاب‌های کلامی بسیاری را در بیان و اثبات عقاید شیعه و رد اقوال مخالفان در برداشت بخش عمده این تألیفات در بغداد انجام گرفت و سهم عمده‌ای از آن‌ها متعلق به ابوسهل نوبختی بود.
(58) از دیگر دانشمندان حوزه قم باید به ابن قولویه، محمدبن حسن الصفار (متوفی 290ه)، عبدالله‌بن جعفر حمیری (متوفی 298ه) و علی‌بن ابراهیم قمی اشاره کرد که هر یک دارای تألیفات متعددی بودند که برخی از آن‌ها به جای مانده است."
(
, 
, 
)
