چکیده:
تقابل نیروهای خیر و شر، تقسیم جهان به دو پهنهی نور و تاریکی و عقیده به ستیز دایمی میان پدیدههای اهورایی و اهریمنی، باوری رایج در میان تمام اقوام و ملتهاست؛ پیکاری که تا جهان برپاست ادامه دارد و پیروزی نهایی در آن با جبههی نور است. ردپای چنین باوری را در اسطورهها، ادیان و حتی تفکرات دنیای جدیدی چون فیلمها و بازیهای کامپیوتری نیز میتوان دید. هدف این پژوهش بررسی منشا و خاستگاه یکی از دو طرف این جدال یعنی نیروهای شر و دیوان در ادبیات کهن فارسی است؛ به همین منظور، سرچشمههای پیدایش چنین تفکری را از تمدن بین النهرین و آسیای غربی که تاثیر آن بر فرهنگ ایران غیرقابل انکار است، پیمیگیریم و سعی میکنیم تغییراتی را که در اثر گذشت زمان و تغییر حوزهی جغرافیایی، در این باورها روی داده است، نشان دهیم؛ به ویژه که چنین باوری هم از صافی اصلاحات مصلحی چون زردشت گذشته و هم از مجرای فرهنگ دین اسلام؛ ضمن این که آگاهی روزافزون آدمی در گذر زمان و تصرف او در طبیعت و جهان پیرامونش، در تطور چنین اندیشهای نسبت به خاستگاه اولیهاش بیاثر نبوده است.
خلاصه ماشینی:
هدف این پژوهش بررسی منشأ و خاستگاه یکی از دو طرف این جدال یعنی نیروهای شر و دیوان در ادبیات کهن فارسی است؛ به همین منظور، سرچشمههای پیدایش چنین تفکری را از تمدن بین النهرین و آسیای غربی که تأثیر آن بر فرهنگ ایران غیرقابل انکار است، پیمیگیریم و سعی میکنیم تغییراتی را که در اثر گذشت زمان و تغییر حوزهی جغرافیایی، در این باورها روی داده است، نشان دهیم؛ به ویژه که چنین باوری هم از صافی اصلاحات مصلحی چون زردشت گذشته و هم از مجرای فرهنگ دین اسلام؛ ضمن این که آگاهی روزافزون آدمی در گذر زمان و تصرف او در طبیعت و جهان پیرامونش، در تطور چنین اندیشهای نسبت به خاستگاه اولیهاش بیاثر نبوده است.
مقدمه کتابها و مقالات بسیاری دربارهی نیروهای شر و اهریمنی چه به دست خاورشناسان و چه نویسندگان ایرانی، نگاشته شده است که از پارهای از آنها در این پژوهش نیز بهره بردهایم؛ اما تلاش ما یافتن منشأ پیدایش این تفکر در باور ایرانی و بررسی تغییرات آن در گذر زمان در سرزمینمان بوده که کمتر بدان پرداخته شده است: باور به دوگانگی در طبیعت، در وجود انسان و در نیروهای متعارض موجود در جهان را تقریبا در اساطیر تمام اقوام از جمله اقوام هند و اروپایی و آریایی کهن، میتوان دید؛ این تعارض در آسیای غربی و بینالنهرین، پررنگتر است و در برابر خدایان، جهان دیگری از ضدخدایان قرار گرفتهاند.