چکیده:
سودگرایی اخلاقی از نظریههای مشهور و پرطرفدار در حوزة اخلاق هنجاری به شمار میآید. این نظریه در اوایل قرن نوزدهم از سوی فیلسوف و حقوقدان بریتانیایی، جرمی بنتام مطرح شد. در دهههای اخیر تقریرهای مختلف و متنوعی از این نظریه ارائه شده و به رغم آنکه انتقادات زیادی نیز بر آن وارده شده، اما همچنان نظریهای جاافتاده و پرنفوذ است. در این مقاله، با طرح اجمالی مدعیات، مبانی و شاخصههای سودگرایی، به ارزیابی و نقد این نظریة غایتگرایانه پرداخته و با تمرکز بر تقریر کلاسیک جرمی بنتام (پدر و پایهگذار سودگرایی اخلاقی)، تقریر لذتگرایانه و عملنگر او را - که از پیچیدگیها و ابهامات روایتهای متکثر و متنوع سودگرایی معاصر به دور و برحذر است - به نقد میکشیم؛ هرچند برخی نقدها و اشکالها نه تنها بر نظریه سودگرایی لذتگرای عملنگر، بلکه بر سبک و ساختار و اصول مبنایی سودگرایی وارد شده است.
خلاصه ماشینی:
": فرانکنا، 1375، ص90-100) شاید میل پاسخ دهد که با اضافهکردن قید بیشترین تعداد مردم و تأکید بر تحصیل بیشترین سود برای بیشترین افراد برای نحوه توزیع و عدالت توزیعی هم اهمیت و اعتبار قائل میشویم، اما در این صورت، میل در نظام سودگرای خود اهمیت و اصالت یک اصل دیگر به نام «اصل عدالت» را هم میپذیرد، و آن را در عرض اصل سود، اصیل و مبنایی میشمارد و چون آن را مجزا و مستقل از اصل سود در آیین سودگرایی اشراب کرده است، قابل نقض به هیچ اصل دیگری حتی اصل سود نیست، که این مستلزم عدول از تک اصلی بودن و یگانهانگاری است؛ به این معنا که یک سودگرا، هم باید در پی بیشینهکردن سود و اعمال اصل بالاترین خوشی باشد، و هم در پی تأمین مقتضیات عدالت توزیعی و تحصیل سود بیشترین افراد ذیربط برآید و یا اینکه دستکم اصل سود به یک اصل امتزاجی و دوگانه تبدیل میشود که ترکیبی از مفاد اصل بالاترین خوشی و اصل عدالت توزیعی است که در هر دو صورت، دست برداشتن از نظام وحدتگرا و یگانه اصل سود است.
بهراستی، سودگرایی چه توجیهی برای رفتارهای جانبدارانه و نابرابرانه آدمیان که منطبق با شهودات درونی است و عقل و عرف جمعی هم آن را ملامت و مذمت نمیکند، دارد؟ علاوه بر همه اینها، به نظر میرسد پذیرش بیطرفی و الزام بر رفتار بیطرفانه، سودگرایی را به اخلاق خشک و بیروحی تبدیل کند که تمام تمایزات و ویژگیهای منشی افراد را نادیده میانگارد و با کرامت انسانی نیز ناسازگار است؛ چراکه صرفا بعد فیزیکی انسانها، به عنوان حاملان سود و لذت با اهمیت لحاظ شده و مورد محاسبه قرار میگیرد، و البته چنین الزامات خشکی، عامل اخلاقی را در نهایت به تخطی از این اصل و یا دور زدن آن وامیدارد."