چکیده:
ونزبرو در کتاب مطالعات قرآنی، دو معیار سبک و کارکرد را برای گونه شناسی متون کهن تفسیری قبل از طبری ارائه کرد. او با شناسایی دوازده ابزار تفسیری و وام گیری اصطلاحاتی از آثار تفسیری یهود، تفاسیر کهن قرآن را به پنج گونه داستانی، فقهی، متنی، بلاغی و تمثیلی تقسیم کرد. وی براساس تحلیل ادبی زمان پیدایش این گونه ها، جز گونه اخیر را با همین توالی تاریخی می داند. در این مقاله ضمن مروری بر گونه شناسی و تحلیل ادبی ونزبرو، با بررسی سند و متن نسخه مستقل تفسیر مجاهد به ارزیابی آن خواهیم پرداخت. این بررسی نشان می دهد که هسته اصلی شکل مکتوب تفسیر مجاهد که مهم ترین ویژگی آن تبیین لغوی است به نیمه قرن دوم هجری می رسد بنابراین، برخلاف دیدگاه ونزبرو نخستین گونه تفاسیر، تفاسیر لغوی بوده اند نه تفاسیر داستانی.
خلاصه ماشینی:
اين بررسي نشان مي دهد که هسته اصلي شکل مکتوب تفسير مجاهد که مهم ترين ويژگي آن تبيين لغوي اسـت بـه نيمـه قـرن دوم هجـري مي رسد بنابراين ، برخلاف ديدگاه ونزبرو نخستين گونه تفاسير، تفاسير لغوي بوده اند نه تفاسير داستاني .
وجود عناصر ديگر در اين گونۀ تفسيري امري تصادفي تلقـي مي شود نه بنيادي و اصيل و در برخي موارد عناصري الحاقي دانسته مي شود که ناشي از دستکاري متن در دوران بعدي است ، مثلا ونزبرو ذکر شواهد شـعري در تبيـين واژگـان قرآن و بيان سبب نزول آيات يا آوردن آيات مشابه در يک موضوع ، در سيرٔە ابن اسـحاق ناشي را ناشي از بازنگاري سيره توسط ابن هشام (م ٢١٨) مي داند.
يکي از ويژگي هاي مهم اين نسخه تبيين معناي واژگان قرآن با استناد آن بـه زبـاني بيگانه است در اين نسخه اگرچه از بحث هاي نظري چـالش برانگيـز در ايـن بـاب (نکــ : نيل ساز، تحليل آراي برخي خاورشناسان دربارٔە اللغـات فـي القـرآن ، ١٦٩ــ١٧٢) اثـري نيست اما در ١٣ روايت ، يازده واژٔە قرآني به زبان هايي چـون فارسـي ، سـرياني و رومـي نسبت داده شده است ؛ از اين تعداد معناي ٧ واژه از مجاهد و بقيه از افرادي ديگر ماننـد ابن عباس ، عکرمه و ابوموسي اشعري نقل شده است (نکـ : مجاهد، ذيل البقره ، ٦٣، هود، ٩٢، الاسراء، ٣٥، مريم ،٢٤، براي تفصيل مطالب نکـ : زرين کلاه ، ٥٩ـ٦٠).
نتيجه گيري در بررسي سند و متن نسخۀ مستقل تفسير مجاهد شواهد مهمي وجود دارد که ديدگاه ونزبرو دربارٔە تثبيت نهايي متن قرآن ، وثاقت اسانيد روايات و گونه شناسي تفاسير کهن را 1 .