ساختار شناسی رثای اهل بیت علیه السلام در عصر عباسی مقاله

رثای اهل بیت در عصر عباسی، از مضمون ها و ساختارهای گوناگون و فراوانی برخوردار بوده است. اما آنچه که مضمون سوگنامه های اهل بیت را از دیگر مرثیه ها، متمایز می سازد، عبارتند از؛ اهمیت یاد و خاطر اهل بیت، جایگاه رسالت ایشان در جامعه، تبیین مسئله جانشینی و ولایت اهل بیت، نقد حاکمان ستمگر و خودرای و... . در مرثیه های این دوره، مضمون هایی دیده می شود که منحصر به رثای اهل بیت در این دوره بوده اند؛ از جمله آنها می توان به؛ پیوند رخداد کربلا به واقعه سقیفه، بشارت به ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دفاع آشکار و شجاعانه از حقانیت ایشان، مسئله امید به شفاعت اهل بیت، بی بهره ماندن قاتلان از این مسئله در روز قیامت و... اشاره کرد. در مرثیه های اهل بیت در این دوره نیز دو نو ع ساختار دیده می شود: ساختار تقلیدی و نوین. از ساختارهای تقلیدی و قدیم می توان به: استفاده از صور خیال گوناگون، استفاده از عنصر عاطفه، به کارگیری عنصر دعا و... اشاره نمود و از جمله ساختارهای نوین نیز می توان به: وقوف بر آثار و نشانه های برجای مانده از اهل بیت، اشاره کرد.

"شرح انگیزه‌ها شاعران در این سوگنامه‌ها،انگیزه‌ها و هدف‌های اصلی مصیبت‌های وارد شده بر اهل بیت علیهم السلام را به گونه‌ای بیان می‌کنند که به معرفی درستی از خاندان رسول صلی الله علیه و اله و چهرۀ واقعی دشمنان ایشان،می‌انجامد. بیشتر شاعران مرثیه‌سرای اهل بیت علیهم السلام به این موضوع اشاره کرده‌اند و دشمنان و قاتلان آن بزرگان را،همان دشمنان اسلام و پیامبر صلی الله علیه و اله، دانسته‌اند که از آغاز اسلام و جنگ بدر،کینۀ انتقام را در دل داشته،چون فرصت را فراهم دیده‌اند،به فرزندان راستین اسلام،حمله کرده،به انتقام کشته‌های خود پرداخته‌اند. شفاعت اهل بیت علیهم السلام از دوستان و بی‌بهره ماندن دشمنان از شفاعت آن بزرگان،در شعر دیگر شاعران شیعی این دوره نیز مطرح بوده است(ر. بیشتر شاعران دوره عباسی،با احتجاج برحقانیت اهل بیت علیهم السلام در امر خلافت و رهبری جامعه اسلامی،عامل اصلی این همه مصیبت را،به خصوص فاجعۀ بزرگ کربلا، سرکشی اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله از فرمان او در امر خلافت و رهبری جامعۀ اسلامی می‌دانند. مهم‌ترین استدلال و حجت شاعران شیعه در دفاع از حقانیت اهل بیت علیهم السلام آیه‌های نازل شده در شأن این بزرگان،سخنان و سفارش‌های رسول اکرم صلی الله علیه و اله دربارۀ موضوع وصایت،«غدیر خم»و نیز فتنۀ«سقیفه بنی ساعده»است. وی در بیت‌های زیر با یاری از منطق و استدلال،به بیات تفاوت‌ها و تمییز جایگاه اهل بیت علیهم السلام پرداخته است: قبران فی طوس خیر الناس کلهم#و قبر شرهم،هذا من العبر ما ینفع الرجس من قرب الزکی ولا#علی الزکی بقرب الرجس من ضرر هیهات کل امریء رهن بما کسبت#له یداه،فخذما شئت أو فذر (الخزاعی،1417 ق،ص 107) بیشتر شاعران مرثیه‌سرای شیعی دورۀ عباسی از ساختار استدلال و احتجاج، استفاده کرده‌اند(ر."