چکیده:
آیین تعزیه پس از پشت سر گذاشتن مراحل تاریخی، در دورة صفویه تا حدودی شکل اصلی خود را یافت و در دورة قاجار به اوج تکامل خود رسید. تلاش گستردة پادشاهان قاجار در برگزاری مراسم مذهبی، در رشد و تکامل این آیین مؤثر افتاد به شکلی که رشد کمی و کیفی تعزیه در این دوره به بالاترین حد خود رسید. توجه ناصرالدین شاه به اجرای این نمایش مذهبی بیش از سایر پادشاهان این سلسله بود. بازتاب برگزاری این آیین مذهبی در سفرنامههای این دوره، موضوع این پژوهش است. تلاش شده است با نگاهی تاریخی به تکامل آیین تعزیه از دورههای قبل تا دورة قاجار، دیدگاه و نگرش خارجیان دربار ناصری به برگزاری این مراسم مذهبی بر اساس آثار به جا مانده از آنها بررسی شود
خلاصه ماشینی:
"اهمیت تعزیه برای حکومت از اسناد و مدارک به جای مانده از عهد ناصری برمیآید که او بیش از سایر شاهان دورة قاجار به برگزاری این مراسم علاقه نشان داده است: ناصرالدین شاه که از هر چیزی وسیلهای برای تفریح میتراشید، در این کار هم سعی فراوان به خرج داد و شبیهخوانی را وسیلة اظهار تجمل و نمایش شکوه و جلال سلطنتش کرد و آن را به مقام صنعت رساند.
از طرف دیگر، حضور خارجیان در مجالس تعزیه و دعوت از نمایندگان دولتهای اروپایی برای تماشای اجرای مراسم تعزیه، مشکل دیگری برای شاهان قاجار و از جمله برای ناصرالدین شاه بود، زیرا وی با اجرای هرچه باشکوهتر این مراسم در پی نمایش شکوه و عظمت حکومت خود در چشم اروپاییان بود، و از جانب دیگر، با مخالفت علما روبهرو بود.
478 تعزیه و نمایشهای مذهبی اروپائیان: نزدیکی شکل و محتوا هنگامی که از تأثیرپذیری آیین تعزیه در طول دورههای تاریخی از نمایشنامهها و مراسم مذهبی اروپاییان بحث میشود بدان معنا نیست که این آیین به صورت کامل، اقتباسی از اینگونه مراسم بوده باشد، بلکه «تعزیه خود گونة نوزایی است که منابع و عناصر آن قرنها پیش در ایران به وجود آمده است» 479 و در باب تأثیرپذیری اجرای آیین تعزیه در ایران از نمونههای مشابه اروپایی آن، به احتمال فراوان میبایست به دورة صفویه و سالهای قبل از انقلاب فرانسه رجوع شود.
وی در بخشی از سفرنامة خود به دربار ناصری، در باب مراسم مذهبی و اجرای تعزیهها در دربار و همچنین ایجاد تکیة دولت چنین مینویسد: ناصرالدین شاه که در اروپا ساختمانهای مسقف از نوع تکیهها را دیده بود، میل داشت که این بنا که در زمان سلطنت وی ساخته شده بود، یکی از همان نوع به حساب آید."