چکیده:
برآیند گسترش دین اسلام در سرزمینهای وسیع و به تبع آن، ایجاد بستری نو و حضور متفکرانی که در این چهارچوب فرصت اندیشه و باز اندیشی یافتند، تمدنی درخشان بود که البته به ناحیه خاصی تعلق نداشت و تنها نام فرهنگ و تمدن اسلامی برازندهی آن بود. همهی تمدنهای تحت حوزهی نفوذ اسلام، بخش برجستهی فرهنگی خود را به حوزهی اسلام آوردند و کار ویژهی دین اسلام این بود که امکان سازش و همکاری میان این فرهنگهای متفاوت و گاه متناقض را با آموزههای خود فراهم کرد و از تفاوتها فرصت ساخت. با روی کار آمدن عباسیان و خصوصا از عصر هارون به بعد، عوامل متعددی موجب شکلگیری نهضتهای علمی و فکری مهمی در تمدن اسلامی شدند که بغداد و دیگر شهرهای بزرگ اسلامی را به قلب تپندهی علمی جهان آن روزگار تبدیل کرد. هدف از این پژوهش شناخت عناصر و ارائه الگویی از همبستگی آنها در این پروژه طلایی کمنظیر است.
خلاصه ماشینی:
"1 هرچند در اوایل گسترش اسلام، منظور عمده از علم، درک قرآن، حدیث و آنچه از لغت، شعر، ادب، قصص انبیاء و تاریخ که برای فهم دین لازم بود 2 محدود میگشت، اما مسلمین از عهد اموی با علم و مباحث مربوط به کلام آشنا شدند و در عراق، شام و مصر کسانیکه با علم و فلسفهی یونان، هند و ایران آشنایی داشتند به اسلام گرویدند و یا به خدمت خلفا و حکام مسلمان درآمدند.
اخذ علوم سرزمینهای فتح شده نیز بدینگونه بود که اعراب برای اداره کشورها و ولایات ناچار از عناصر محلی استفاده کردند که به عنوان حلقه رابط میان مردم بومی و فاتحان عمل نمودند و نقش موثری در انتقال این علوم و حفظ آنها داشتند.
حسن ابراهیم حسن مینویسد: «اما عربان که این فرهنگ را یافته و به برکت آن از صحرانشینی بیرون شده بودند، به ریاست و اشتغالات آن از علم باز ماندند که اهل دولت و نگهبانان و سیاستمداران آنان بودند و از فراگرفتن علم نیز عار داشتند که به پندار ایشان علم از جمله صنایع بود و اهل ریاست پیوسته از صنعت و حرفه و لوازم آن بیزار بودند و این کارها را به عجمان و دورگهها واگذاشتند و علم آموختن را وظیفه ایشان دانستند که بدین گروه بودند و علوم از ایشان بود، از این رو در تحقیرشان مانند دیگر اهل صناعت افراط نمیکردند و چون قدرت از عرب برفت و به عجم افتاد، علوم شریعت به نزد اهل قدرت غریب بود که از منبع آن بیگانه بودند و عالمان که به پندار قدرتمندان از ایشان نبودند خوار شدند که کارشان را در امور ملک و سیاست نفع واضح نداشت."