چکیده:
از نظر بسیاری از نظریه پردازان مسلمان، ولیعهد باید شروطی خاص در
احراز منصب ولیعهدی داشته باشد . در این پژو هش تلاش شده است تا با استقصای منابع
و بررسی نمونه ها و شواهد، ضمن روشن شدن شروط ولایتعهدی، میزان پایبندی عملی
دستگاه خلافت اموی و دوره اول عباسی به این شروط بررسی شود . بررسی وقایع
سیاسی این دوره نشان می دهد که به رغم ادعای لزوم برخی شایستگی ها برای احراز
ولایتعهدی، این شروط یا الزامات عملا نادیده گرفته می شده و شاخص اصلی در تعیین و
انتخاب ولیعهدان و خلفای این دوره، صرفا تامین مصالح و منافع سیاسی فردی یا
خاندانی بوده است.
خلاصه ماشینی:
"برخی مورخان معاصر چون حسین عطوان،دو شرط دیگر نیز برای ولیعهد قائل بودهاند که عبارت است از نجابت و اخلاق کریمانه،و ضرورت اطلاع از قرآن،سنت،فقه وعلوم دینی(عطوان،1410،94-109؛همو،1411،58 به بعد)،حال آنکه بر خلاف نظر ایننویسنده،روی کارآمدن برخی ولیعهدان و خلفای فاسق چون یزید بن معاویه(60-64 ق)،یزید بن عبد الملک(101-105 ق)و ولید بن یزید(125-126 ق)که بنا به نقل تاریخ،قرآنرا تیرباران کرد(کتبی،1974،4،257،ذیل الولید بن یزید؛حمیری،1965،194)،نشاندهندۀ آن است که این دو شرط الزامی نبوده و همین که شخصی چون مسلمة بن هشام،ظاهر الصلاح و متدین مینمود(ابن کثیر،1408،10،2-3)،خلیفهی وقت میتوانستجامعه را به انحاء مختلف به قبول ولایتعهدی او وادارد.
البته در میان ولیعهدان اموی وعباسی،افرادی مانند عبد الملک(مبرد،1413،3،1158؛ابن عساکر،1415-1421،37،114-126)و عمر بن العزیز(ابن طقطقی،1360،174؛سیوطی،1387،1،296-297)،منصور(ماوردی،1986،136)و هارون(ابن جوزی،1412،8،318)به اطلاع از علوم دینی و نسکو زهد مشهور بودهاند و شخصیتهای چون خالد بن یزید،در نجوم،کیمیا و طب دستداشتند(جاحظ،1965،1،173؛ابو الفرج اصفهانی،1415،17،342)و یا مانند مأمون،جامعبسیاری از علوم بودند(ابن طقطقی،1360،297-198؛ابن حزم،1980-1983،2،74)و حتیمانند واثق علم موسیقی نیز میدانستهاند(کتبی،1974،4،228،ذیل الواثق بالله)؛اما معمولااین حدۀ علمآموزی برای ولیعهدان پیش نمیآمد و حتی افرادی امی چون معتصم(حصری،3،841)و یا لحان چون ولید بن عبد الملک نیز به ولایتعهدی و خلافت دست یافتند(جاحظ،1965،1،317).
2. گزینش از میان اعضای خاندان حاکم با آنکه در مطاوی منابع و مآخذ به این شرط تصریح نشده است،اما ملاحظۀ خاستگاهخاندانی ولیعهدان و اموی و عباسی نشان میدهد که همگی آنان،جز امام رضا(ع)،ازاعضای خاندان حاکم بودهاند و در عمل،امکان ولیعهدشدن و خلافت برای افراد غیراعضای خاندان حاکم فراهم نبوده برای مثال،شایستگانی که عمر بن عبد العزیزخلافت را زیبندهی آنان میدانست،هرگز به خلافت نرسیدند)یعقوبی،2،308؛ابنجوزی،1988،348؛همو،1390،2،88-90؛ذهبی،[بیتا]،1،96-97،ذیل قاسم بنمحمد بن ابی بکر؛همو،1960،1،132)."