ارزش عقل از دیدگاه ابن عربی و علامه طباطبائی مقاله

ابن عربی بر نقش دوگانه عقل که دارای دو حکم متفاوت است تاکید می ورزد. او معتقد است عقل از جنبه «فعل» متناهی و از جنبه «قبول» نامتناهی است. به اعتقاد او، در مقام فعل، از قلمرو محدود و معینی برخوردار است، اما در مقام قبول، حد و مرزی ندارد و می تواند در پرتو قلب و وحی، منور گردد و حقایق را دریافت کند. عقل در این وجه مقلد و تابع وحی و قلب است .از دیدگاه علامه طباطبایی، عقل یکی از شریف ترین نیروهای انسانی است که می تواند کلیات و حقایق را ادراک کند. اما به تنهایی قادر به تحصیل و درک همه حقایق نیست، بلکه عقل به عنوان ابزار معرفتی انسان، دارای حیطه و قلمرو مشخص بوده و نیازمند وحی است تا به معارفی که خارج از دسترس اوست، راه یابد. عقل، نه آن مقدار ناتوان است که از فهم کتاب و سنت به نحو کلی عاجز باشد و نه آن مقدار توانمند است که بدون هیچ گونه محدودیتی بتواند به شناخت کامل خداوند و حقایق، نایل گردد. درعین حال عقل و ادراکات آن ارزشمند است، بدین معنا که می توان برای شناخت گزاره های وحیانی از آن بهره جست

"از میان عارفان،دیدگاه ابن عربی به عنوان مؤسس عرفان نظری(که آن را به عنوان یک نظام و جهان‌بینی ویژه با مبادی و مقدمات و مسائل خاص خود تأسیس کرده است)و در میان اندیشمندان معاصر،علامه طباطبایی(به عنوان یک فیلسوف بزرگ معاصر و صاحب آرا و نظریات خاص خود)در باب ارزش عقل و جایگاه آن در این پژوهش مورد بررسی و توجه قرار گرفته است. ازاین‌رو،مرتبۀ دوم را تعقل بدیهیات و مرتبۀ سوم را تعقل نظریات و مرتبۀ چهارم را تعقل همۀ بدیهیات و نظریات که مطابق با عوالم سفلی و علوی است تعریف کرده و بیان می‌کنند که نفس ناطقه در مرتبۀ چهارم می‌تواند همۀ معقولات بدیهی و نظری را حاضر کند و به همۀ آن‌ها بدون اینکه واسطه‌ای مادی در کار باشد؛توجه نماید و هرگاه نفسی به این مرتبه از عقل،نائل گردد عالمی عقلی مشابه عالم عینی می‌شود: و رابعها تعقلها لجمیع ما حصلته من المعقولات البدیهیة أو النظریة المطابقة لحقایق العالم العلوی و السفلی،باستحضاره الجیع و توجهها إلیها من غیر شاغل مادی،فتکون عالما عقلیا مضاهیا للعالم العینی و تسمی العقل المستفاد(طباطبایی،1424 ب:180). اما علامه طباطبایی،با توجه به آیات و روایات و برمبنای حکمت متعالیه،معتقد است که عقل به تنهایی قادر به تحصیل و درک همۀ حقایق نیست؛بلکه ابزار معرفتی عقل،حیطه‌ای معین و مشخص برای کسب معارف دارد و برای رساندن انسان به کمال نهایی ناکافی است. هر دو در این نظر توافق دارند که عقل در حیطه و قلمرو خودش می‌تواند فعالیت کند و ادراکاتش ارزشمند است،اما عقل نه آن‌قدر تواناست که بدون هیچ‌گونه محدودیتی بتواند به شناخت حقایق نایل شود و نه آن‌قدر ناتوان است که از فهم کتاب و سنت و ادراک حقایق به کلی عاجز باشد."