چکیده:
کاروانسراها از جمله بناهای تاریخی با ارزش ایران بوده و در دوره اسلامی ایجاداین گونه بناها با ویژگیهای گوناگون در شهر و روستا و در کنار جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه نهاد. منطقه قهستان در شرق ایران و جنوب خراسان بزرگ، از نقاطی است که با وجود داشتن آثار تاریخی فراوان، فرهنگ آن کاملا ناشناخته باقی مانده است. وجود آثار تاریخی که قدمت بسیاری از آنها به دوران پیش از تاریخ می رسد و تپه ها و محوطه های باستانی و سنگ نگاره ها، نشان از اهمیت این منطقه در طول تاریخ دارد. رباطها از جمله یادگارهای تاریخی شهر بیرجند محسوب میگردند که برای حفظ و رونق تجارت و اقتصاد بوجود آمدهاند. فاصله بسیار میان مراکز تجاری، مداخله عوارض طبیعی ازجمله بیابان، خطر جنگهای داخلی متعدد و در اعصارگوناگون حمله بیگانگان به صورت سازمان یافته صرف نظر از تهدید دائمی، وجود جایگاههای امن را برای تامین استراحت کاروانها و بازرگانان ایجاب می کرد. کاروانسراهای شهرستان بیرجند مربوط به دوره های قاجاریه و پهلوی بوده و از ویژگی معماری چهار ایوانی و دو ایوانی و متفرقه برخوردار می باشند. بیشترآنها در دو طرف رود (خیابان جمهوری اسلامی) و راسته بازار قرار داشت. مهمترین این قبیل کاروانسراها قیصریه بود که از نظر ساختمانی خیلی شبیه به تیمچه های قدیم تهران، مانند تیمچه معروف حاجب الدوله بود که دارای دو طبقه بود قیصریه بیشتر محل رفت وآمد بازرگانان و مخصوصا تجار یزدی بود که از فعالترین بازرگانان به شمار می رفتند و از بمبئی در هندوستان تا یزد گسترده بودند. از دیگرکاروانسراها می توان به کاروانسرای مستوفی، محسن زاده، ملامحمد حسن مودی ،علوی وخرازی اشاره کرد. در این مقاله به معرفی و مطالعه ویژگیهای معماری و کاربری کاروانسراهای بیرجند با توجه به آثار و شواهد موجود مانند نقشه ها و عکس های هوایی خواهیم پرداخت.
خلاصه ماشینی:
درآمدی بر شناخت کاروانسراهای درون شهری بیرجند ذبیح الله مسعودی1 چکیده کاروانسراها از جمله بناهای تاریخی با ارزش ایران بوده و در دوره اسلامی ایجاداین گونه بناها با ویژگیهای گوناگون در شهر و روستا و در کنار جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه نهاد.
عکس هوایی بیرجند بعدازخیابان کشی های 1332(آرشیو پایگاه بافت تاریخی بیرجند) کاروانسرای ملا محمد حسن مودی به لحاظ مکانی در شهر بیرجند قرار گرفته است جا نمای این بنا در خیابان جمهوری اسلامی و در میان بافت قدیمی شهر می باشد که متأسفانه به دلیل عدم ثبت آن در فهرست آثار ملی تخریب و به پارکینک طبقاتی تغییر کاربری داده است.
عکس هوایی بیرجند بعدازخیابان کشی های 1332(آرشیو پایگاه بافت تاریخی بیرجند) این بنا که تا حدود زیادی سالم باقی مانده است دارای عناصر معماری از قبیل سردرب و رودی با کتیبه آن، دالان که دارای پوشش طاق و تویزه 1 می باشد، حیاط و حجره هایی اطراف آن و هشتی منحصر به فرد بنا واقع در ورودی بنا که به پشت بازار راه دارد می باشد.
عکس هوایی بیرجند بعدازخیابان کشی های 1332(آرشیو پایگاه بافت تاریخی بیرجند) نمای سردرب ورودی بنا کاروانسرای مستوفی این کاروانسرا به لحاظ موقعیت مکانی در خیابان جمهوری اسلامی (لب رود) شمال سه راه اسدی واقع گردیده است.
در حال حاضر قسمت اعظم آن تخریب و تنها بخشی از جبهه شمالی آن باقی مانده است که آهنگران دآن مشغول به کسب وکارهستند عکس هوایی بیرجند بعدازخیابان کشی های 1332(آرشیو پایگاه بافت تاریخی بیرجند) تاریخچه این بنا نیز با توجه به شواهد و مدارک(پلان بنا) و صحبتهای آقای بذرکاران احتمالا مربوط به دوره قاجاریه می باشد.