تغییر پذیری و تغییر ناپذیری خداوند در قرآن و سنت مقاله

ثبات، ازلیت، تغییرناپذیری و تاثیرناپذیری[i] خداوند، از آموزه های اساسی پذیرفته شده میان فیلسوفان و متکلمان است. در این میان، دیدگاه قرآن و سنت درباره این مسئله را می توان در نگاه نخست دیدگاهی دوگانه دانست که از سویی چنان از ارتباط تنگاتنگ خداوند با ممکنات و نزدیکی آن ذات ربوبی با ایشان سخن به میان آورده که موهم تاثیرپذیری خداوند از آنهاست؛ از سوی دیگر، پیشوایان دین به صراحت بر تغییرناپذیری و تاثیرناپذیری او از ممکنات پای می فشارند. این نوشتار به دنبال ارائه مستندهای دینی در هر دو قسمت و ارائه راه جمعی برای این دو دیدگاه است. بر اساس مهم ترین یافته های این تحقیق، مواردی که موهم تغییرپذیری خداوند است، همگی مربوط به مقام فعل خداوند بوده که به گفته متکلمان، افعال الهی حادث و نوبه نو هستند؛ همچنین خداوند متعال فعلی بسیط داشته که فارغ از زمان بوده و آنگاه که در عرصه هستی می آید به باور ما زمان مند و مکان مند می شود.

به سخن دیگر، آنگاه که صفات و افعال او به گونه‌ای باشند که زمان‌مند و مکان‌مند بوده و به تبع حوادث روزگار نوبه‌نو شوند، زمان‌مندی، مکان‌مندی و تغییر او مطرح شده، پس از آن این سخن مطرح می‌شود که آیا تغییر در صفات یا افعال خداوند به تغییر در ذات خداوند نیز راه می‌یابد یا خیر؟ به عبارت روشن‌تر می‌توان گفت زمان‌مندی و مکان‌مندی خداوند در نگاه نخست این معنا را به ذهن متبادر می‌سازد که او متأثر از عالم ماده یا همان ماسوی‌الله، کاری را انجام داده است. از آنجا که انجام کاری از سوی خدا در زمان یا مکانی خاص به پشتوانة صفاتی خاص صورت می‌گیرد، می‌تواند لوازم متعددی داشته باشد؛ چنان که می‌توان در پی آن از خالقیت زمان‌مند و مکان‌مند او سخن به میان آورده، قدرت، علم، اراده و حکمت او را نیز زمان‌مند، مکان‌مند و متأثر از غیر خدا دانست، و سرانجام این پرسش مطرح می‌شود که اگر صفات خدا عین ذات او هستند، آیا زمان‌مندی، مکان‌مندی، تغییر و انفعال صفات خدا از عالم ماده به زمان‌مندی، مکان‌مندی، تغییر و انفعال ذات خداوند نمی‌انجامد؟ با توجه به آنچه گذشت می‌توان تغییرپذیری یا تغییرناپذیری خداوند را در سه مرحلة صفات، افعال و ذات او جست‌وجو کرد. در روایات متعددی نیز که در باب توبه وارد شده است، کلمات پیشوایان دین به گونه‌ای است که آموزة تغییرپذیری خداوند و زمان‌مندی او را در ذهن تداعی می‌کند؛ چنان که امام باقر( فرمودند: إن الله تعالی أشد فرحا بتوبه عبده من رجل أضل راحلته و زاده فی لیله ظلماء فوجدها فالله أشد فرحا بتوبه عبده من ذلک الرجل براحلته حین وجدها؛<EndNote No="202" Text=" محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج2، ص435.