چکیده:
در تاریخ فلسفه نقش اساسی خیال در ادراک بشری، به عنوان واسطهٔ بین احساس و عقل مغفول مانده است. اغلب خیال وابسته به عالم حس و امری ذهنی و موهوم شمرده شده است. هر چند خیال یکی از اولین قوای نفس است که شناخته شده است اما وظیفه آن تنها حفظ و تمثل محسوسات در زمان غیب آن ها بیان شده است. صدرالمتالهین با اقامه براهین متعدد تجرد برزخی خیال را اثبات کرده و در مراتب سه گانه ادراک، نقشی اساسی و مهم برای خیال تبیین نمود. بنابراین خیال فقط یک خزانه نیست که صور محسوسات را بایگانی کند یا ادراک یک سری تخیلات واهی و کاذب را عهده دار باشد؛ بلکه خیال متکفل ادراک امور واقعی و حقیقی در عالم خیال می باشد. هرچند ابن سینا بر مادی بودن خیال تاکید کرده و براهینی در اثبات آن ذکر می کند؛ اما دقت و تامل در کلمات وی ما را به این حقیقت رهنمون می سازد که ایشان در صدد نفی تجرد تام عقلی خیال می باشد که این مورد اتفاق است. افزون بر آن که بعضی بیانات وی نیز ناظر به تجرد خیال می باشد.
خلاصه ماشینی:
هرچند ابن سینا بر مادی بودن خیال تأکید کرده و براهینی در اثبات آن ذکر میکند؛ اما دقت و تأمل در کلمات وی ما را به این حقیقت رهنمون میسازد که ایشان در صـدد نفـی تجـرد تـام عقلـی خیـال میباشد که این مورد اتفاق است .
صدرالمتألهین با یکی دانستن قوه خیال و متخیله ، وظیفه خلق و ایجـاد صـور جدیـد را بـه خیال نسبت داده است ، در این نگاه خیال نقش مهم دیگری را نیز در فرآیند معرفت ایفا میکند و آن ترکیب و تفصیل صور و ایجاد صور جدید است .
سؤال این اسـت کـه مابه الامتیاز این دو مربع چیست ؟ ابن سینا احتمالات گوناگون -تمایز به حسب ذات و ماهیت ، تمایز به لـوازم ذات و تمـایز به امر غیر لازم -را بررسی میکند و ضمن ابطال دو احتمال نخست ، احتمال سوم را نیز بـه دو قسمت به اعتبار فرض معتبر یا غیر آن تقسیم نموده و پس از ابطال قسم اول نتیجه میگیرد تنها عاملی که میتوان به عنوان ممیز در نظر گرفت «حامل » یا همان محـل دو مربـع مـیباشـد.
به مراتب بیشتر از سنخیت میان شکل بزرگ و هیولی اسـت کـه اصـلا شکل ندارد و قوه محض و ماده بدون صورت است ؛ پس انطباع صور و اشکال هر چند بـزرگ باشد در قوه جسمانی، که از جهت مقدار کوچک اسـت ، جـایز اسـت و حصـول ایـن اشـکال مستلزم تجرد قوه خیال نیست .
برخی نظریه جسمانی و مادی بودن قوای حس و خیال را نظریه نخست ابن سینا دانسته اند که به تدریج از آن عدول کرده است و نظر نهایی وی همان تجرد ادراک در تمام مراحل اسـت .