چکیده:
توجه به طبیعت و گرامیداشت مظاهر آن همچون کوه، آب، آتش، گیاه، خورشید، ماه و ستارگان از گذشته های دور مرسوم بوده است. درباورهای اسطوره ای ایرانیان باستان آب، گیاه، ماه و خورشید از نمادهای اناهیتا و مهر بوده اند. مهر مظهر نور و فروغ خورشید که پرستش او در کنار آب انجام می شده و هم چنین نیایش اناهیتا ایزدبانوی آبها و باروری و حاصلخیزی در ارتباط با آب و گیاه بوده است. اغلب نیایشگاههای ایزدان مهر و ماه (میترا و اناهیتا) در جوار کوه، چشمه و درخت مقدس بر پا می شده است. از این جمله می توان به چارتاقی ها اشاره کرد که برخی به آتشکده یا اماکن مقدس دیگر تبدیل شده اند.
خلاصه ماشینی:
"بیشتر بناهایی که در دل کوه ها، کنار چشمه ها و درختان مقدس بنا شده و نیایشگاه نیاکان ما بوده اند و تا امروز نیز زیارتگاه زرتشتیان و مسلمانان است، طبق شواهد بسیار پرستشگاه مهر و اناهیتا بوده که در مسیر تاریخ و با ظهور ادیان جدید دچار دگرگونی شده اند تا مناسب با عملکرد آیین نو باشند.
درخت مقدس(تصویر1)، چشمه مقدس(تصویر2)، بناهای چارتاقی و کوه های مقدس و اماکنی که به عنوان مقبره پیران و بزرگان و امامزاده، مسجد و همچنین بعضی از کلیسا ها و برج های آرامگاهی که در دل طبیعت و در کنار رودخانه، چشمه یا قناتی قرار داشتند و از گذشته تا کنون مورد احترام مردم بوده اند، به طور مسلم براساس باورهای طبیعت گرا و اعتقادات ایرانیان باستان شکل گرفته است.
بنابراین، از هر روی که بنگریم، کشاورزی و حاصلخیزی، تقدس آب و گیاه یا چشمه و درخت و تقدس کوه در آیین مهر و اناهیتا وجود داشته است که با نیایش و قربانی همراه بوده و برخی از رسوم و مناسک در باورهای زرتشتی و سپس در سنن و آداب اسلامی راه یافته و به گونه ای دگردیسی نموده تا جایی که امروزه شکل و ظاهر آن ها حفظ شده در حالی که معنای آن پالایش شده و با احکام و عقاید اسلامی آمیخته است.
اناهیتا و مهر در باور ها و سنن ایران باستان، همواره در کنار هم حضور داشته اند و به قدری نشانه های طبیعی مانند گیاه، آب، ماهی، گاو و همچنین آثار معماری و اماکن مقدس آن ها به هم آمیخته است که تفکیک این دو از یکدیگر آسان نیست."