چکیده:
اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺴﻌﻮدی )د. 543ﻫـ(، ﮔﺰارﺷﻲ را در دو اﺛﺮ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد، ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ واﻟﺘﻨﺒﻴﻪ و اﻻﺷﺮاف، آورده ﻛﻪ ﻃﺒﻖ آن اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن، ﻣﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎﺳﺎن ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻚ ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ زﻳﺎرتﻛﻌﺒﻪ ﻣﻲرﻓﺘﻪاﻧﺪ. ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ رواﻳﺖ، ﻧﺎم ﭼﺎه زﻣﺰم ﻧﻴﺰ از زﻣﺰﻣﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ. اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻜﺎت اﺳﺎﺳﻲ رواﻳﺖ ﻣﺴﻌﻮدی، ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ آن ﺑﺎ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان وﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻜﻪ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم آﻣﺪه، ﻣﻲﭘﺮدازد. در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﺧﺒﺮ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪدر دوران ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم، در آﺛﺎر ﻣﻮرﺧﺎن ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻌﻮدی و ﻣﻮرﺧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از وی ﺑﺎ دﻳﺪ ﻧﻘﺎدی ﺗﺎرﻳﺦرا ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ، ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ، ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ، رواﻳﺘﻲ ﺷﺎذ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ اﺻﺎﻟﺖ ﺑﻮده و ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎی ﺷﻌﻮﺑﻲﮔﺮاﻧﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در دوران اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ.
خلاصه ماشینی:
" ﮔﺰارش ﻣﺴﻌﻮدی از زﻣﺰﻣﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻛﻨﺎر ﭼﺎه زﻣﺰم، ﭘﻴﺶ از وی در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺴﻌﻮدی اﻳﻦ رواﻳﺖ را از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺪان دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ، اﻣﺎ ﺑﻴﺘﻲ را ﻛﻪ ﻣﺴﻌﻮدی ﺑﺪان اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻛﺮده، آن را ﺑﻪ ﺷﻌﺮای ﻋﺮب ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﺷﻌﺮ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ دﻛﺘﺮ آذرﻧﻮش در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺗﺮدﻳﺪی 4 ﻧﺪارد.
25/ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻲ، ﺳﺎل ﻧﻬﻢ، ﺷﻤﺎره ﻫﻔﺪﻫﻢ، ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن 2931 ﭼﻬﺎرم، ﻋﻠﻲ رﻏﻢ ﻣﺸﻜﻮک ﺑﻮدن رواﻳﺖ ﻣﺴﻌﻮدی، رواﻳﺎت دﻳﮕﺮی ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﺪه و ﺑﺮ ﻫﺪاﻳﺎی اﻗﻮام دﻳﮕﺮ، ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺗﺒﻊ، ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪان ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ، زﻳﺮا ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﻔﺘﻪ ﺟﻮاد ﻋﻠﻲ، اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮآﻣﺪه از رواﻳﺎت اﺧﺒﺎرﻳﺎن اﺳﺖ و در آنﻫﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ وﺟﻮد دارد و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ در ﺑﺮوز آنﻫﺎ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻟﻴﻞ و ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﻮﺛﻘﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ 1 ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ، ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ.
ﻧﻘﺪی ﺑﺮ ﮔﺰارش ﻣﺴﻌﻮدی از ﺗﻮﺟﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ در روزﮔﺎر ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم /55 اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺴﻌﻮدی، از اﺧﺒﺎر راوﻳﺎﻧﻲ ﭼﻮن اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪ ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺜﻨﻲ – ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺷﻌﻮﺑﻲﮔﺮی- و دﻳﮕﺮ راوﻳﺎن ﻋﺮب، ﺑﺪون ذﻛﺮ ﻧﺎم راوی ﺧﺒﺮ و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﺷﻌﺎری ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ آن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ، ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﮔﺰارشﻫﺎی ﻣﺴﻌﻮدی درﺑﺎره ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن دور از ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﺪ."