چکیده:
اختیار معرفه الرجال معروف به رجال کشّی از جمله اصول رجالی متقدم امامی است که فراگیر روایات و گزارشهای رجالی دربارۀ راویان غالبا شیعی است. یکی از ویژگیهای این کتاب، وجود روایات مختلف و متعارض دربارۀ برخی از راویان است. در این مقاله بر آنیم تا بهشیوۀ توصیفی تحلیلی، علل و عوامل وجود اختلاف در گزارشهای رجال کشّی و بهتبع آن، عوامل شکلگیری روایات متعارض مدح و ذم دربارۀ برخی راویان را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. تقیه، تاریخمندی برخی روایات، جعل و تحریف روایت، بدفهمی و سوءبرداشت سخنان و اندیشههای راوی، بدفهمی سخنان امام دربارۀ راوی، خطای مولف در تشخیص روایت مربوط به راوی، اختلاف اصحاب امامان علیهم السّلام در حوزههای مختلف علمی و اختلاف دیدگاه مشایخ رجالی در توصیف راویان از مهمترین عوامل پیدایش بروز اختلاف در روایات و گزارشهای رجال کشّی است. در این بین، عامل اصلی و مهم بسیاری از روایات متعارض رجال کشّی پدیدۀ جعل و تحریف احادیث است.
خلاصه ماشینی:
(طوسی، 1409ق، ش221) در رجال کشّی روایات نکوهش متعددی دربارۀ راویان ثقه و مورد اطمینان وجود دارد که بهاحتمال بسیار میتوان عامل صدور روایت را تقیه امام دانست؛ در میان روایات مرتبط با جابر بن یزید جعفی(ش335ـ348) یک روایت در مقام نکوهش وی نقل شده است؛ بر پایۀ این روایت که اتفاقاً از نظر سندی صحیح است، امام صادق در پاسخ به پرسش زرارة بن اعین دربارۀ احادیث جابر، اظهار داشته است که جابر هیچگاه نزد من نیامده و جز یک بار او را نزد پدرم ندیدهام(ش335).
(کلینی، 1407ق، ج1، ص107؛ ابن بابویه، 1398ق، ج1، ص145) ازاینرو بعید نیست روایت 284 رجال کشّی برساختۀ غالیانی باشد که دشمنی سرسختی با طیف فقهای اصحاب صادقین( داشتهاند؛ این دیدگاه منافاتی با این ندارد که بپذیریم محمد بن مسلم در ابتدا بهدلیل عدم اطلاع و اشراف به زوایای بحث و نیز وجود اختلاف در این موضوع در جامعه، قائل به نفی علم پیشین الهی شده است و یا در تعلق علم الهی به اشیاء قبل از ایجاد، تردید داشته و پس از اطلاع از حقیقت موضوع و تبیینهای امام باقر، از دیدگاه قبلی خود بازگشته است؛ اما عدهای غرضورزانه، دیدگاهی را که محمد بن مسلم در دورۀ امامت امام باقر از آن عدول کرده است، به او نسبت داده و لعن امام صادق را دربارۀ وی مطرح کردهاند.