چکیده:
برخی از حکمای اسلامی» گرچه در نظام اخلاقی خویش متاثر از فیلسوفان یونان باستان
بودهاند» ولی اغلب تلاش داشتهاند اخلاقی فلسفی آنها را با آموزههای ناب دینی مخلوط
کنند و یک نظام اخلاقی تلفیقی (فلسفی-دینی) ارائه نمایند. راغب اصفهانی» صاحب
کتاب شریف الذریعه الی مکارم الشریعة یکی از این حکمای مسلمان است. نظریه
اخلاقی راغب در این کتاب را میتوان در زمره نظریههای اخلاق فضیلت قرار داد. راغب
گرچه در ساختار کلی نظریه اخلاقیاش» متائر از اخلاق فضیلت افلاطون و ارسطو است»
اما در محتوای علمی آن کتابی نظریهای کاملا دینی و قرآنی است و چندان رن و بوی
فلسفی ندارد. وی به خوبی» اخلاق فلسفی و قرآنی را به هم آمییخته است. یکی از
ابتکارات مهم راضب در این کتاب که ناشی از بهرهگیری وی از قرآن کریم است.
افزوردن فضایل دینی به فضایل چهارگانه اصلی فلسفی یعنی حکمت» عفت» شجاعت و
عدالت است. وی چهار فضیلت هدایت» رشد» تسدید و تایید را به عنوان فضایل توفیقی
بر آنها میافزاید. به عقیده راغب» هیچ کس» راهی به هیچ یک از فضایل ندارد مگر به
هدایت الهی و رحمت او. تقسیم عدالت به مطلق و مقید که بر گرفته از آیات قرآن و به
نوعی راه گشای حل اختلاف حسن و قبح عقلی و شرعی معتزله و اشاعره است» نیز از ابتکارات راغب است که در کلام دیگر حکمای اسلامی دیده نمیشود.
خلاصه ماشینی:
آنچه از نفس تهذيبش واجب است ، تهذيب قواي سه گانه فکر، شهوت و حميت اسـت که از تطهيرشان فضايل حکمت و علم ، عفت و جود، و شجاعت و حلم و در نهايت از اجتماع آنها عدالت پديد ميآيد (همان ، ص ٨٨).
توجيه فضـــايل نفســـاني چهارگانه با توجه به تاريخ اخلاق فضـيلت اسـلامي روشن است که تأسي به نظريه فضيلت افلاطون و تناسب آن چهار فضـيلت با قواي نفس اسـت ؛ اما چطور ميتوان زيبايي و قوت جسـمي را شرط رسيدن به به فضايل نفساني چون عفت و عدالت يا کمال آنها دانست !
توجـه بـه اين نکتـه لازم اســـت که گرچه جوهره و بن مايۀ بحث راغب از ســـعادت برگرفته يا نشـأت گرفته از اخلاق يوناني و نظريه ارسـطو در باب سـعادت است ؛ چرا که ارسـطو سعادت انسان را غايت جامعي از فضايل عقلي، اخلاقي و خيرات بيروني ميداند (ارسـطو، ١٣٧٨الف ، صص .
وي، بر خلاف ارسطو، اولا سعادت حقيقي و غايي را سعادت اخروي و ورود به جنت الهي بيان ميکند؛ سپس با زيرکي و خوش طبعي، تلاش ميکند در ازاي فضـايل چهارگانه اصـلي اخلاقي افلاطوني (حکمت ، عفت ، شـجاعت و عدالت )، براي هر قسم از اقسام ديگر فضايل و خيرات اعم از اخروي، بدني و بيروني نيز چهار قسم ذکر کند و نظريه خود را منظم و نظام مند سازد.
٤. فضايل چهارگانه اصلي همانطور که گفته شــد، انديشـــۀ راغب در چهار دانســتن فضـــايل اصـــلي اخلاقي يعني حکمت ، عفت و شـجاعت فضـايل اصـلي مربوط به سـوه قوه نفس و فضـيلت عدالت به عنوان فضـيلت جامع آنها انديشـه اي کاملا فلسـفي و متخذ از فلسـفۀ افلاطون و حکيمان مســلمان افلاطوني پيش از خود اســت .