چکیده:
بعد از شکست فرقه دمکرات (democrat) آذربایجان از قوای نظامی حکومت مرکزی در ۲۱ آذر ۱۳۲۵ عدهای از سران سیاسی نظامی و بخشی از اعضاء و هواداران عادی بناچار راه جمهوری آذربایجان شوروی را در پیش گرفتند. اینان با مشکلات بزرگی از نظر مسکن، غذا، پوشاک، بهداشت روبرو شدند. البته بادر نظر گرفتن شرایط اقتصادی ، اجتماعی و ... بعد از جنگ جهانی دوم این شرایط بد از نظر کمبود امکانات اولیه زیستی، طبیعی و قابل قبول به نظر می رسد. ولی در همین شرایط آنچه از رفتار دولت کمونیستی اتحاد شوروی در عمل دیده شد رفتار دوگانه و تبعیض آمیز نسبت به پناهندگان فرقه دمکرات بود. سران نظامی و سیاسی فرقه دمکرات همراه با عده ای معدود دیگر از امکانات و امتیازات در خور برخوردار بودند ولی در همان هنگام چنانکه در بالا اشاره گردید خیلی بزرگی از پناهندگان ساده علاوه بر آنکه از کوچکترین امکانات زیستی اعم از غذا، مسکن، بهداشت، لباس و غیره محروم بودند. دوری از خانواده و اقوام مشکل مضاعفی گردید و خواستار مراجعت به ایران می شدند. اما سران حزبی و نظامی فارغ از این مشکل بودند. باید متذکر شویم فقط از رهبران محمد بی ریا بود که خواستار بازگشت به وطن بود. مقاله در پی آن است که به این سوال پاسخ دهد آیا رفتار حکومت شوروی با پناهندگان تبعیضآمیز بوده است یا نه؟ فرضیه مقاله این است شعار برابری سوسیالیستی دولت شوروی در برخورد با پناهندگان فرقه دمکرات به فراموشی سپرده شد.
خلاصه ماشینی:
از ما گذشته است اما مردمی را که به گفتـه هـای مـا سـازمان یافتنـد و فداکاری کردند همه را زیر تیغ داده اید، به من بگوییـد پاسـخگوی ایـن نابسـامانی هـا کیسـت ؟ سرهنگ قلی اف که از اعتراض پیشه وری عصبانی شده بود تنها در پاسخ پیشه وری یک جملـه بر زبان راند:« سنی گتیرن سنه دییر گت »( جهانشاهلو ١٣٨٠: ٢٥٧) غروب ٢٠ آذر داشت نزدیک می شد که کمیته مرکزی فرقه دمکرات آخرین نشست خود را تشکیل داد و در غیاب پیشه وری با تلاش مقامات روس محمد بی ریـا بـه عنـوان صـدر کمیتـه مرکزی فرقه انتخاب گردید.
گروه اول شامل رهبـران (نظامی یا سیاسی) و صدو پنجاه نفر جوانانی که در زمان حاکمیت فرقه دمکرات بـرای فراگیـری آموزش نظامی در شهر باکو و گنجه بسر می بردند و دویست نفـر ارتشـی فـارس زبـان عضـو و هوادار حزب توده ایران بودند که از ارتش شاهنشاهی فرار و بـه نیـروی نظـامی فرقـه دمکـرات پیوسته بودند.
«در تبریز برای کسب نه کرسی مجلس ، ١٢ نفر نامزد شده بود که از بین آنها، سه نفری که پیشه وری، کمونیستی که یازده سال در زندان به سـر بـرده بود، رهبری آن را بدست داشت توسط حزب توده و اتحادیه های کارگری پشتیبانی میشدند....
» (مرادی مراغه ای، ١٣٩٣ : ٤٧٢) غلام یحیی دانشیان دانشیان در حکومت فرقه دمکرات درجه ژانرالی داشت و پـس از شکسـت فرقـه دمکـرات همراه با رهبران سیاسی نظامی به شوروی پناهنده و در باکو ساکن گردید و بعد از چند سـال بـه منصب صدر فرقه دمکرات دست یافت تا آخرین روز حیاتش در این سمت بـاقی مانـد.