چکیده:
خمس یکی از مباحث مهم حدیثی، فقهی و قرآنی است، وجوب این فریضه به قرآن و اجماع مسلمین ثابت است. با وجود اتفاق نظر در اصل وجوب آن، در برخی احکام، مانند مالکیت، موارد تعلق و مصرف آن میان فقیهان و پیشوایان مذاهب اختلاف است. منشا این اختلاف، احادیث فراوانی است که از فریقین در باره برخی احکام آن آمده است. احادیث، برداشتها و نظریات محدثان و فقیهان اهل سنت، در کشف فضای فکری و به دست آوردن حکم شرعی، نقش برجسته ای دارد. خمس در صحیح البخاری به عنوان مهمترین کتاب حدیثی اهل سنت چه جایگاهی دارد و احادیث مربوط به این فریضه الهی در آن چگونه چینش شده است؟ بخاری نیز به عنوان محدث، فقیه و مفسر نسبت به این مبحث چه روی کردی داشته است و برداشت و دیدگاه وی نسبت به این اخبار چگونه بوده است؟ این پژوهش در پی پاسخ به این پرسشهاست و در آن، تحلیلی از بحث خمس در صحیح البخاری ارائه میگردد. وی احادیث مربوط به خمس را در همه مجلدات جامع خویش به جز یک جلد و در بخشهای گوناگون آورده است. پراکندگی و تکرار ـ که از ویژگیهای کلی صحیح البخاری است ـ در این بحث نیز مشهود است. برداشتهای متفاوت و در برخی موارد ناسازگار با یکدیگر از احادیث در عناوین ابواب به روشنی به چشم میخورد؛ افزون بر این که در برخی موارد، تناسب عنوان با احادیث یاد شده روشن نیست. احادیث خمس به دو گونه مطرح شده است: در ابوابی که واژه خمس به صراحت در عنوان باب آمده است و ابوابی که به طور ضمنی به بحث خمس پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
خمس در صحیح البخاری به عنوان مهمترین کتاب حدیثی اهل سنت چه جایگاهی دارد و احادیث مربوط به این فریضه الهی در آن چگونه چینش شده است؟ بخاری نیز به عنوان محدث، فقیه و مفسر نسبت به این مبحث چه روی کردی داشته است و برداشت و دیدگاه وی نسبت به این اخبار چگونه بوده است؟ این پژوهش در پی پاسخ به این پرسشهاست و در آن، تحلیلی از بحث خمس در صحیح البخاری ارائه میگردد.
2 از گفتۀ ابن حجر در فتح الباری، شرح دیگری بر صحیح البخاری، بر میآید که در بعضی نسخ بخاری عنوان کتاب بوده است، اما در اکثر نسخ به عنوان باب اکتفا شده است 3 ، و برخی عنوان باب را حذف و به «فرض الخمس» اکتفا کردهاند.
5 بخاری در کتاب خمس، پس از آوردن چند باب در مقوله خمس بابی را با عنوان فوق گشوده است، چنان که ملاحظه میشود، در تفسیر آیۀ شریفه، «لام» لله به کار رفته در آیه را به معنایی خاص (حق تقسیم خمس با پیامبر) گرفته است.
1 از عناوین ابواب در مالکیت خمس ـ که با این باب آغاز میگردد ـ بر میآید که بخاری دیدگاه ثابتی در این مقوله نداشته است؛ چنان که عنوان این باب حاکی از آن است که خمس را مختص به حوادث و گرفتاریهایی که برای رسول الله( و مساکین پیش میآید، میداند و دلیل آن را گزارش جریان معروف در تسبیح فاطمه ـ علیها سلام ـ میداند.