چکیده:
اصل بر آزادی در دفاع است. این اصل دو اثر دارد : حق دفاع از خود به طور شخصی، بدین معنا که متداعیین می¬توانند خود از خویش دفاع کنند و حق انتخاب آزادانۀ وکیل مدافع، بدان معنا که طرفین دادرسی اصولا در انتخاب مدافع آزادی دارند. هر یک از آثار این اصل در حقوق ایران با تحدیداتی مواجه شده است که در این مقاله بررسی می¬شوند. برخی از این محدودیت¬ها ناظر به چگونگی حضور وکیل دادگستری به جای متداعیین در دادرسی مدنی و الزامی بودن یا نبودن حضور وی است. آزادی انتخاب وکیل مدافع نیز با محدویت¬هایی همچون ممنوعیت خوانده از انتخاب وکیل سابق یا کنونی خواهان در همان پرونده، ممنوعیت قبول وکالت علیه موکل، ممنوعیت وکالت در فرض وجود قرابت میان دادرس و وکیل و زوجۀ وی و سرانجام ممنوعیت های ناشی از حدود درجۀ وکلاء مواجه شده است.
خلاصه ماشینی:
لزوم دخالت وکیل دادگستری در دادرسی ها بنا بر آن چه کـه در مـادٔە ٣١ قـانون اصـلاح پـاره ای قـوانین دادگستری و مادٔە ١ آیین نامۀ فوق الذکر آمده بود هم ، ناظر به طرح اختلاف بود و هـم مربـوط بـه دفـاع از دعوا یا شکایت از آراء، اگر چه پیش از رای وحدت رویۀ شـمارٔە ٧١٤- ١٣٨٨/١٢/١١ عمـلا دادگـاه هـا وجود این الزام را صرفا در هنگام طرح یک اختلاف حقوقی می پذیرفتنـد و همـین اخـتلاف در نهایـت موجب صدور رای وحدت رویۀ فوق الذکر گردید.
به هر روی ، اصحاب دعاوی ، چـه در فرضـی کـه بـه موجب قوانین و مقررات فوق الذکر ملزم به داشتن وکیل در دادرسی باشند و چه در حالتی کـه بـه ارادٔە خود مبادرت به عقد قرارداد وکالت با یکی از وکلای دادگستری نمایند (مـادٔە ٩٤ قـانون آیـین دادرسی مدنی ناظر به مواد ٣١ به بعد آن )، می توانند شخصا در دادرسی ها حاضر شـده و از خـود دفـاع کنند١.
این ممنوعیت در واقع به نوعی ممنوعیت ناظر به حرفۀ وکالت دادگستری است و وکلاء به موجب آن نمی توانند در یک اختلاف وکیل دو طرف دعـوا باشـند؛ ممنـوعیتی کـه ریشـه در اصـل «صداقت در آیین های رسیدگی » و به ویـژه «صـداقت وکیـل و تعهـد وی نسـبت بـه حفـظ اسـرار حرفه ای موکل » دارد.
مادٔە ٧ قواعد اخلاق حرفه ای وکلای دادگستری فرانسه ، مصوب ٢٠٠٥، در فرضی کـه میـان دو موکل تعارض منافع وجود دارد از ممنوعیت وکالـت ، مشـاوره و حتـی نماینـدگی یـک وکیـل از دو موکل در یک پرونده سخن گفته و این حکم را به فرضی که وکالت کردن از دو طرف دعوا تعـارض منافع را با خطر جدی مواجه می کند سرایت داده است .