چکیده:
در میان زبانهایی که در حوزه واژگانی بر زبان عربی تاثیرگذاشته و واژه های فراوانی از آن به عربی وارد شده زبان فارسی بیش از همه قابل اعتناست و از این رهگذر، عناصر مربوط به فرهنگ و تمدن ایرانی هم فراوان به زبان و فرهنگ عربی راه یافته است. قاموس لسان العرب ابن منظور بسیاری از این عناصر را در خود جا داده است. ازمیان واژه های معربی که در لسان العرب به کار رفته واژه کمیاب «سفنجقانیه» با پیشینه دراز تاریخی اش توجه ما را به خود جلب کرد. در این مقاله با تکیه بر شکل معرب واژه سپنجگانی (= سفنجقانیه) و جستجو در متون تاریخی و ادبی، ضمن ارائه شواهد قاموسی و مراجعه به منابع تاریخی، به پیشینیه این واژه و تحولات معنایی آن پرداخته ایم. این پژوهش گوشه ای از فرهنگ و زبان دیرین ایران را روشن کرده است.
خلاصه ماشینی:
"از آنجا که سپاهیان عرب درواقع برای چند روزی موقت ، مهمان اهالی شهرهای خراسان می شـدند و تا رسیدنشان به دیگر شهرها تأمین آذوقه خود و اسبهایشان برعهدة مردم بود به این رسم یا تعهد با توجه به مفهوم موقتی بودن آن و مهمان بودن آنان سپنجگانی یا به قول ابن منظور سفنجقانیه اطلاق می شد که ماجرای آن در منابع تاریخی هم ذکر شده است .
اکنون این سؤال پیش می آید که زمان ورود این واژه به زبان عربی کی بوده است ؟ یعنی آیا نفـوذ آن در زبان عربی صرفا پس از اسلام و در جریان فتوحات اسلامی بوده است یا اینکه بـه پیـشتر از آن هـم برمی گردد؟ دکتر آذرنوش در نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی به نقل از لغت نامة تلگدی (Telegdi) ١ با آوردن شکلهای متفاوت واژة مورد بحث در زبانهای آرامی از جمله تلمـودی (aevsPina=مهمانـسرا) سریانی (aspna) مندائی (spinna) و غیره نشان داده که ورود واژة سپنج به این زبانهـا پـیش از اسـلام بوده است (آذرنوش ، ١٣٧٤: ١٠٢).
مفهوم تاریخی سفنجقانیه و تصحیح وژه ای مورد اختلاف در متنی تاریخی - ادبی گفتنی است از جمله متون تاریخی نوشته شده به زبان فارسی ، زین الاخبار مشهور به تاریخ گردیزی است که در ذکر احوال امیرابن احمر لشگری در آن آمده است که «پس عثمان [= خلیفـه سـوم ] مـر امیـربن احمر را به خراسان فرستاد، و او معمور ابن سفیان الیشکری را بفرستاد تا بر قندز [کهن دژ] مرو نماز کـرد و چندگاه امیر به خراسان بماند و سپنج گرفتن خانهای مردمان مر لشکری را او رسم آورد..."