خلاصة:
علیت از دو زاویه معرفتشناختی و وجودشناختی قابل تأمل است. بحث در حوزهی معرفتشناختی شامل کیفیت آشنایی انسان با علیت، بداهت علیت، ادله علیت، نقش حس در پیدایش علیت، ارتباط تجربه و علیت، شناخت ضرورت بین علت و معلول و غیره است. ابنسینا سهم فراوانی در توضیح و رفع شبهات حوزه معرفتشناختی علیت داشته است. وی با ارائه دو تبیین فلسفی و روانشناختی، بسیاری از رخنههای معرفتی علیت را مرتفع ساخته است. از جمله مباحث بسیار مهم معرفتشناختی علیت، ارتباط بین حس و علیت است. ابنسینا به این مسأله توجه داشته و درباره آن سخن گفته است. او علیت را محصول تعامل حس و عقل معرفی کرده است. به زعم او، عقل در دستیابی به مفهوم علیت، وابسته به حس و در تصدیق به علیت، از استقلال برخوردار است. وی با ارائهی تحلیل روانشناختی از علیت و اقتران آن با قیاس عقلی مبتنی بر امتناع تناقض، در صدد تبیین رابطه ضروری بین علت و معلول بر آمده است. این مقاله با ارائهی تبیین ابنسینا از علیت، درصدد تعیین جایگاه و نقش معرفتی حس در علیت است.
Causality is considerable both epistemologically and ontologically. The discussion about epistemology realm includes the quality of human understanding of causality, evidence of causation, causation arguments, and the role of sense in emergence of causation, correlation between causation and experience, recognizing the necessity of cause and effect, and so on. Avicenna has great part in explanation, and addressing epistemological questions of causality. Presenting two philosophical and psychological explanations, he satisfied many gaps in cognitive causality. One of the most important points of epistemic causality is the correlation between sense and causality, and Avicenna considered these issues and has spoken much about it. Abu Ali, introduced causality as the interactive product of sense and reason, and he believed that reason, in the pursuit of the concept of causality is dependent on feeling, and in the verification of causality, is independent. Presenting a psychological analysis of causation, and coupling it with rational deduction based on the refusal of contradictions, he seeks to explain the essential relationship between cause and effect. Offering a Avicenna's explanation from causation, this paper seeks for determining the epistemic role of sense in causation
ملخص الجهاز:
ابنسینا علت را معادل «مبداء» آورده است و آن را چنین تعریف میکند: «و المبدأ یقال لکل ما یکون قد استتم له وجود فی نفسه إما عن ذاته و إما عن غیره ثم یحصل ابنسینا، الشفاء (الهیات)، به تحقیق سعید زاید، صص8و257؛ همو، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح محمد تقی دانشپژوه، 1379، ص518؛ ابنسینا، حسین عبدالله، الاشارات والتنبیهات، به کوشش محمود شهابی، نمط4، صص1-67؛ همو، التعلیقات، ص213.
1 علیت بهعنوان یک اصل کلی و متافیزیکی و به لحاظ پیوند غیر مستقیمی که با تجربه و حس دارد از سویی با حس و از سوی دیگر با عقل مرتبط است، لذا جستاری درخصوص جایگاه حس در تفکر سینوی جهت مشخص شدن نقش حس در فرآیند علیت ضروری است تا روشن گردد، اصالت در حوزه تصورات و تصدیقات با حس است یا با عقل؟ آیا حس مفید تصور علیت است یا مفید تصدیق آن است؟ اصالت حس یا عقل به دو معنا به کار میرود: اول ترجیح ارزش معرفتشناختی و اعتبار یکی بر دیگری، و دوم استقلال یا وابستگی یکی بر دیگری.
1 ابنسینا در شفا، ذیل بحث مبادی برهان به دو گونه دیگر انتفاع نفس از حس در تصدیقات عقلی اشاره دارد: د) اکتساب از طریق قیاس جزئی؛ به این صورت است که نزد عقل یک حکم کلی درباره جنس وجود دارد و اشخاصی از این نوع جنس، مورد ادراک حسی واقع میشوند و عقل از آن ادراک حسی صورت نوعیه آن را تصور و آن حکم را بر نوع حمل کرده است و معقولی را که قبلا نبود کسب میکند.