خلاصة:
شیخ کلینی برای تألیف کتاب الکافی از منابع و مکتوبات پیش از خود استفاده کرده و طریقی به آن کتابها داشته است، اما مطالب برخی از این منابع هم با واسطه کتابهای نسلهای بعد به دست شیخ کلینی رسیده است. در این نوشتار، به معرفی برخی از منابع تاریخی مورد استفاده شیخ کلینی میپردازیم. شیخ کلینی از کتاب سلیم بن قیس، کتابهای جابر بن یزید جعفی، ابان بن تغلب، ابو محمد جعفری، ابو اسحاق احمری نهاوندی، اخبار السید اسحاق بن محمد نخعی، کتاب المبتدا و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الردة اثر ابان بن عثمان، کتابهای جعفر بن محمد کوفی، ابراهیم بن محمد ثقفی، سلمة بن خطاب، نصر بن مزاحم منقری، هشام بن محمد بن سائب کلبی، محمد بن سنان، حسین بن حسن حسینی، اخبار القائم - علیه السلام - علان کلینی و منابع دیگر استفاده کرده است و کتابهای تاریخی نسلهای بعد از شیخ کلینی مانند: الارشاد شیخ مفید، کمال الدین و تمام النعمة شیخ صدوق، کفایة الاثر خزاز قمی، الغیبة شیخ طوسی و الغیبة نعمانی وامدار شیخ کلینی هستند و بسیاری از مطالب خود را از کتاب الکافی نقل کردهاند.
ملخص الجهاز:
اما شیخ کلینی کتاب خود را به شیوه عالمان قرون نخستین نگاشته است و از این رو، در کتاب خود تقریبا نام هیچ یک از کتابها و منابع مورد استفاده خود را ذکر نکرده است و به جای آن برای هر روایتی که آورده، سندی را تا معصومان نقل کرده است.
البته طبیعی است که شیخ با واسطههایی این کتاب را در اختیار گرفته است و هنگام نقل از آنها سند خود به آنها را در ابتدای روایات ذکر میکند؛ اما به نظر میرسد برخی منابع تاریخی به دست شیخ کلینی نرسیده است و شیخ اطلاعات موجود در آن کتابها را با واسطه کتابهای دیگری که در موارد بسیار کتابهای نسلهای بعد بودهاند نقل میکند.
شیخ کلینی فقط در روضة الکافی با سند حمید بن زیاد، از عبید الله بن احمد دهقان، از علی بن حسن طاطری، محمد بن زیاد بیاع سابری، از ابان بیش از ده روایت نقل میکند.
با دقت در مطالب مذکور میتوان گفت شیخ کلینی یا کتاب ابان بن عثمان را در اختیار نداشته است و از آن با واسطه کتابهای دیگران مانند حسن بن علی الوشاء، حسن بن محمد بن سماعه، ابن ابی نصر یا محمد بن زیاد بیاع السابری نقل کرده است و یا این که بخشهای مختلف این کتاب از طرق مختلف به او رسیده است و ایشان در هر بخشی از آن کتاب با سند مذکور نقل کردهاند.
برخی از منقولات کتابهای جعفر بن محمد کوفی، به خصوص آن دسته که مربوط به امام عسکری و امام زمان بوده است، توسط علی بن محمد رازی در کتاب اخبار القائم نقل شده است و از این طریق وارد کتاب الکافی شده است.