خلاصة:
مفهوم خدا از دغدغه های بنیادی انسان است که حتی ذهن ملحدان را نیز به خود مشغول کرده است. نقش اساسی این مفهوم و نحوه باور به وجود یا عدم وجود خدا در همه ابعاد زندگی انسان آشکار است، یعنی نگرش موحدانه یا ملحدانه نسبت به خدا است که ماهیت هستی انسان را بطور عام، و معنای آزادی و مسئولیت اخلاقی او را از بطور خاص، تعیین می کند. همچنین نحوه باور به خدای ادیان الهی یا غیرالهی نیز در تعیین معنای آزادی و مسئولیت اخلاقی انسان تاثیر گذار است، زیرا چگونگی خدای مورد باور، حدود ماهیت و افعال اخلاقی انسان را معین می سازد. در ادیان توحیدی نیز نحوه باور به ابعاد توحید، مثل توحید ذاتی، صفاتی و افعالی و نیز توحید عملی بیانگر حدود آزادی و مسئولیت اخلاقی انسان است، زیرا نوع تلقی های انسان از مراتب مختلف توحید، تعیین کننده مناسبات خدا و انسان است. علاوه بر این بایستی به نوع نگرش انسان به صفات خدا نیز توجه داشت، یعنی نحوه نسبت دادن صفات متناهی یا نامتناهی چون علم، قدرت و اراده به خدا و تعیین نوع مناسبات صفات الهی و انسانی نیز در معنای آزادی و مسئولیت اخلاقی انسان تاثیر دارند. در این زمینه، نوع تعریف صفات مزبور در چگونگی تعیین اعمال جبری و اختیار انسان دارای نقش اساسی هستند. بنابراین کلیت نگرش خداباور یا ملحدانه و ابعاد اندیشه ما درباره چگونگی خدایی که باورداریم، تعیین کننده جایگاه و ماهیت افعال ما است که آزادی و مسئولیت اخلاقی از مهم ترین آنهاست. در این مقاله موارد مذکور مورد بررسی تحلیلی قرار گرفته و نتایج آنها آشکار می گردد.
Theistic or atheistic beliefs، has fundamental role in defining human's free will and moral responsibility، so far as، it can determine the nature، quality and quantity of human's freedom. After believing in God، maintaining to revealed or non-revealed religions and the way of human's interpretation of God's attributes has essential role in definition of free will. In fact، the kind of our understanding of some God's attributes، like knowledge، power، will، creation and sovereignty، and His relation to human، can show the quality and quantity of human's free will .In revealed religions، God is introduced as the personal and all power God who is the real creator of humans، and they are His creatures، servants and vicegerents so that human's free will and moral responsibility is defined in the light such theistic viewpoint.
ملخص الجهاز:
اما اگر باور ما به توحید افعالی خدشه دار باشد، یعنی خدا را تنها فاعل حقیقی در جهان ندانیم یا هرگونه فاعلیتی، مانند فاعلیت انسان ها را نیز، هیچ بدانیم، در هر دو صورت معنای اراده آزاد و مسئولیت اخلاقی انسان تغییر می کند و هویت واقعی خود را از دست می دهد.
درمقابل اگر مجموعه شاخه های توحید نظری، یعنی توحید ذاتی، صفاتی و افعالی، بدرستی تصور و فهم شوند مهم ترین نتیجه آن فهم و تعریف درست و حقیقی خدا و افعالش و نیز برقراری نسبت صحیح انسان با اوست که می تواند هم اراده آزاد انسان و هم مسئولیت اخلاقی او را بطور حقیقی سازمان دهد.
نکته مهم در همه اقسام شمرده شده توحید عملی این است که چنین نگرش های توحیدی خدایی را متصور هستند که او قادر متعال، علیم، حکیم، خالق حقیقی، رازق راستین، حاکم و فرمانروای حقیقی و منشا یقینی هرگونه تاثیر و فعلی در جهان است و اینکه انسان بعنوان یکی از مخلوقات او به نیازمندی و فقر خودش در مقابل چنین موجود قادری آگاه بوده و می خواهد نهایت بندگی خودش را نشان دهد.
نتیجه مستقیم این دیدگاه اثبات آزادی و مسئولیت اخلاقی انسان در پرتو علم و قدرت الهی است، یعنی خدا ضمن اینکه عالم به همه اعمال انسان هاست و همه در قبضه قدرت او هستند، مطابق مشیت حکیمانه الهی اش اراده کرده است تا انسانها برخی اعمال خود آزادانه انجام دهند تا در تعیین سعادت و شقاوت خود نقش مختار داشته باشند.