خلاصة:
یکی از قالب های رایج در ادبیات منظوم عامه و بومی سرودهای مناطق مختلف ایران و کشورهای فارسی زبان دوبیتی است. دوبیتی با توجه به ایرانی بودن و سابقه در ادبیات پیش از اسلام و کوتاهی و استعداد ذاتی آن در بیان و انعکاس زندگی مردم، همواره قالبی شناخته شده و محبوب بوده است. در این مقاله و براساس طرح تحقیقی نگارنده در مورد ادبیات منظوم عامه ایران، از 302 گونۀ منظوم و عامه سرود 100 گونه با اسامی و کارکرد مختلف، درقالب دوبیتی سروده شده اند. هدف از این مقاله نشان دادن گستره و پراکندگی جغرافیایی دوبیتی در ایران و کشورهای فارسی زبان است. نتایج این تحقیق نشان می دهد کاربرد دوبیتی در کنار مثنوی که هردو ایرانی هستند، به نسبت مساوی 67درصد تمام گونه های منظوم ادب عامه را تشکیل می دهد که 33درصد در قالب دوبیتی است و به نامهایی چون بیت، بایاتی، دوبیت، دوبیتو، چهاربیتو، ترانه، ترانک، فهلویات، کلهفریاد، فراقی، چهارپاره، سیتک، چهاردانه، چهارگانی، دستون، بیدگانی و... شناخته می شود.
ملخص الجهاز:
"بـرای نمونه دوبیتی های باباطاهر در مناطق مختلف روایت های تازه ای یافته اند؛ مثل این دوبیتی : مسلمانان سه درد آمد به یــک بــار غریبی و اسیری و غم یــــــــار غریبی و اسیری سهل وابـــــــــو غم یار مشکله تا چون شود کـــار که در روایتی محلی چنین است : مسلمانان سه درد آمد به یک بـــار فراق دلبر و دویم غم یـــــــــار جدایی را که من از او بنـــــــــالم بنالم از غم یار وفـــــــــــــادار در بیرجند روایت طنزگونة آن معمول است : خداوندا سه درد اومد به یـــک بـــار خرلنگ و زن جشت و طلبکــــار خداوندا زن جشته تــــــــه وردار خودم دونم خرلنگ و طلبکــــار (ناصح ، ١٣٧٣: ١٥٨) و دوبیتی معروف خراسانی : سه پـن روزه کـه بـوی گـل نیومـد صــدای چهچــه بلبــل نیومــد بــرن از بــاغبون گــل بپرســین چـرا بلبـل بـه سـیل گـل نیومـد (همان : ١٣٤) با برخی تفاوت ها در تاجیکستان شنیده می شود: دو سه روز است که بوی گـل نیامـد صــدای خوانــدن بلبــل نیامــد رویــد از باغبــان گــل بپرســید چـرا بلبـل بـه سـیر گـل نیامـد (امانف و عمر اوا، ١٩٨٦ : ٢٧٠) حتی ترانه ای واحد، در نقاط مختلف یک منطقه نیز به راحتی دستخوش تحول می شـود؛ مثل این دو روایت از یک دوبیتی بیرجندی (شعبانی ، ١٣٨٩: ٢٠): الا دختــر نمــی شناســی خــدا را پریشـو کـرده ای موهـای سـیا را هنــو دنــدون هــف ســاله نکنــدی نشــونه مــی زنــی مــرغ هــوا را (ناصح ، ١٣٧٣ : ١٧٣) / ٧٤ شمارة ٣٢، تابستان ١٣٩٤ دکتر حسن ذوالفقاری الا دختــر نمــی شناســی خــدا را بـه پیشـونی زدی خـال سـیا را هنــو دنــدون هــف ســاله نکــردی نشـونه مـی زنـی مرغـای هـوا را (میهن دوست ، ١٣٨٠: ٤١) ٥-٩- جنبه های هنری و زیباشناختی دوبیتی ها فاقد آرایه های ادبی پیچیده انـد.
/ ٨٨ شمارة ٣٢، تابستان ١٣٩٤ دکتر حسن ذوالفقاری پیوست : جدول بومی سرودها در قالب دوبیتی ردیف شعر منطقه نوع درون مایه کاربرد وزن نحوة اجرا مجریان 1 اجاق بوس کرمان سرور عروسی بردن عروس از خانة پدر زنان آواز عروضی 2 اشترخجو خراسان (تربت جام ) کار جمع کردن شترها شکوه ساربانان آواز و ساز نی عروضی 3 امیری مازندران همه مجالس سوگ ."