خلاصة:
بررسی اختلاف دیدگاه علمای موافق و مخالف مشروطه و مفاهیم مرتبط با آن موضوع اصلی نوشتار حاضر است . نویسنده با استفاده از آموزه «اختلاف دیدگاه هـا» تـلاش کـرده است ، چگونگی اختلاف دیدگاه های علمـای مشـروطه را توضـیح دهـد. در ایـن نوشـته اختلاف دیدگاه علما نسبت به مفهوم حکومت مشـروطه و مفـاهیم پیرامـونی آن همچـون قانون ، آزادی، و برابری مورد توجه قرار گرفته است . از دیدگاه حاکم بر نوشـتار حاضـر، اختلاف در موضع گیری علمای این دوران ، قبل از هر چیز، ریشه در اختلاف برداشت آنان از مشروطه و مفاهیم مرتبط با آن دارد. بدون توجه به این اختلاف دیـدگاه نمـیتـوان بـه تحلیل اختلاف موضع گیری آنان در ماجرای مشروطیت پرداخت .
ملخص الجهاز:
از آنجا که تعدد علمای موافق و مخالف مشروطه بسیارند و با توجه به اینکـه افکـار و اندیشه های محقق نائینی در میان علمای موافق و شیخ فضل الله نوری در میـان علمـای مخالف اهمیت بالایی دارد، در تبیین اختلاف دیدگاه علمای مذکور بر آراء و افکار ایـن دو اندیشمند و عالم برجسته تأکید شده است و به تناسب به برخی دیگر از علمـای موافـق و مخالف این دوران نیز اشاره میشود.
این دیدگاه در تعاریف دیگر علمای موافق مشروطه نیز دیده میشود؛ برای مثال در تعریف آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی میخوانیم : مشروطیت هر مملکـت ، عبـارت از محـدود و مشـروط بـودن ادارات و دوایـر سـلطنتی و دوایردولتی است به عدم تخطی از حدود و قوانین موضوعه برطبق مذاهب رسمی آن مملکـت و طرف مقابل آن ، استبدادیت دولت است و عبارت از رها و خودسری است و آزادی سـلطنتی است و دوایردولتی و فاعل مایشاء و حاکم مایرید و قاهربر رقائب و غیرمسئول از هـر ارتکـاب بودن آنهاست در مملکت (همان ، ص ٤٨٥).
میتوان یک بار دیگر بر این نکته تأکید کرد که صرف نظر از میزان درستی ایـن ایـرادات و پاسـخ هـا، بـه خـوبی میتوان اولا علت مخالفت موضع علمای درگیر در مشروطه را اخـتلاف در دیـدگاه آنـان نسبت به مفاهیم پایه مشروطه دانست ، ثانیا تأثیرگذاری پیش دانسته ها و پیش فرض ها و به ویژه تحولات سیاسی ـ اجتماعی را در شکل گیری این اختلاف دیدگاه ها مشاهده کرد.