خلاصة:
این مقاله میکوشد تا با رویکردی نو با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا به بررسی چگونگی فرایند شکلگیری عمل صالح بپردازد. تا کنون پژوهشهای گوناگونی درباره پیوندهای متقابل عمل صالح با مفاهیمی دیگر همچون ایمان، تقوی، قلب و... صورت گرفته است. اما این پژوهش بر آن است تا با گردآوری، ارزیابی و پردازش مجموعه این روابط متقابل، نظام و روند رخداد عمل صالح را بر پایه قرآن و روایات مبین پیدا نماید. به سخن دیگر، در این مقاله، فرایند بروز عمل صالح در گذر از ساختار روانی انسان جستجو میشود. نتایج این پژوهش نشانگر آن است که از دیدگاه قرآن و روایات، روند رخداد عمل صالح طی شش مرحله زیر و در گذر از اجزای گوناگون ساختار روانی انسان مومن رخ میدهد: 1. پیدایش حاجت (در صدر)، 2. طلب و دعا (در قلب)، 3. ظهور نیت (در قلب و نفوذ آن در صدر)، 4. علم (در فکر)، 5. اراده عمل (در عزم) و 6. بروز خارجی عمل صالح (در قوه). بر این مبنا، عمل صالح همان نور ایمان است که تحت ولایت الهی در گذر از اجزای ساختاری روان، ظهورهای مختلفی مییابد تا آنجا که به صورت عمل بیرونی در قوای حرکتی انسان در عالم مادی بروز مییابد و باعث صعود انسان به مراتب عالی میشود.
ملخص الجهاز:
سٶال اساسی در این پژوهش عبارت است از اینکه: در شکلگیری عمل صالح از آغاز تا پایان، چه روندی طی شده، چه اتفاقاتی رخ داده و چه تعاملاتی صورت میپذیرد؟ آیا از میان آیات قرآن کریم و روایات معصومان( میتوان به یک نظام و ساختار مشخص برای فرایند شکلگیری عمل صالح دست یافت؛ نظامی که اجزای آن با یکدیگر هماهنگ بوده، هر کدام وظیفۀ مشخصی بر عهده داشته باشند و مرحله به مرحله در شکلدهی به عمل صالح نقش ایفا کنند؟ پاسخ به این پرسش قطعا رویکرد و نگاهی نظامساز را میطلبد که تا کنون کمتر در مطالعات قرآنی و روایی به کار گرفته شده است.
در اینجا این پرسش اساسی مطرح میشود که آیا باید این واژگان را با یکدیگر هممعنا دانست و همگی را همان نفس یا روح یا دل معنا نمود یا اینکه بنا بر نظریۀ عدم ترادف در قرآن، برای هر یک از آنها معنا و مفهومی جدا از دیگری در نظر گرفت که قابل جایگزینی با یکدیگر در آیات نباشند؟ آیا میتوان عقل را با فؤاد یکی دانست؟ اگر قلب و صدر یک حقیقت هستند، چگونه یکی از آن دو محیط بر دیگری قرار داده شده است؟ (ر.
شاهد روایی: دو روایت زیر، به عنوان نمونهای از روایتهای مبین آیات قرآن آورده شدهاند که معنای دو واژۀ قرآنی عمل صالح و شاکله را تبیین کردهاند: امام رضا( فرمود: مقصود از ( إلیه یصعد الکلم الطیب( گفتن «لا اله إلا اللٰه، محمد رسول اللٰه، علی ولی اللٰه» است و اینکه علی خلیفۀ محمد، و جانشینان او جانشینان خداوندند و مقصود از ( والعمل الصالح یرفعه( این است که همان گونه که این سخنان را بر زبان خود جاری میکند در قلب هم تصدیق نماید (ر.