خلاصة:
سیاستهای انگلیس در ایران در دورهای که جریان نفت مطرح میشود، همراه با پیچیدگیهایی است که شایسته است از هر زاویه مورد کنکاش و بررسی قرار گیرد. تاثیراتی که سیاستهای انگلیس بر جامعهی ایران در دورهی مورد بحث گذارده، بارها مورد بحث و بررسی واقع شده و از منظرهای گوناگون مورد تحلیل قرار گرفته است. اما بررسی این روند تاریخی، سیاسی از دیدگاه نشریات طنز و فکاهی، از نگاه کاریکاتوریستها و طنرپردازان نکتهسنج و نقّاد به جرات میتوان گفت صورت نگرفته و یا اگر صورت گرفته بسیار محدود و جزئی بوده است. میتوان گفت که این نشریات به طور محوری خواهان بیداری ملل ستم دیدهی شرق و اجرای قانون و عدالت هستند. شاید در نشریات فکاهی این دوره علاوه بر شعر و نثر طنز که با قلم تیز خود خراش بر پیکر استبداد زدهاند، بتوان صدها کاریکاتور یافت که به بیداری ملل ستمدیده و آگاهسازی عمومی و لزوم بیداری ملل شرق و همچنین ایرانیان در مقابل استبداد و استعمار روس و انگلیس اشاره دارد. در نظم و نثر و تصاویر این نشریات این خواستهها معمولا به صورت استعاره و کنایه و به صورت نمادین مطرح میشود. هدف از غور در این مسئله، تاثیرگذاری این نشریات در روشنگری طبقات جامعه و پردهبرداری از سیاستهای طمعورزانهی انگلیس در مورد نفت ایران در دورهی مورد بحث است.
ملخص الجهاز:
برای آشنایی با تاریخ نشریات طنز در ایران باید گفت که انقلاب 1907 روسیه باعث شد تا در این کشور نشریات طنز و فکاهی رشد کنند و به تبع آن ایرانیانی که با روسیه در ارتباط بودند با الگوبرداری از مطبوعات روسیه دست به انشار روزنامههای فکاهی در ایران زدند تا در قالب آن بتوانند موضوعات سیاسی و اجتماعی را به گونه ای بیان کنند که بیش از پیش مورد توجه عمومی واقع شود.
با تهاجم کشورهای بیگانه به ایران همواره تودهی مردم مخالفت خود را به شیوههای گوناگون ابراز داشتهاند اما بعد از مشروطه و با آشنایی ایرانیان با سیستم روزنامهنگاری و پی بردن به تأثیر اطلاعرسانی در حجم وسیع، مبادرت به بیان اعتراضات در شبنامهها و به تدریج در نشریات کردند و با درج تصاویر کنایهآمیز (کاریکاتور) موضوعات سیاسی را در قالبی جدید به چالش کشیدند.
آغاز ارتباطات نفتی ایران و انگلیس: این دوره قبل از مشروطه و عمدتا دورهی ناصرالدین شاه است و تا بعد از نهضت مشروطه و پایان دورهی قاجار تداوم مییابد، با توجه به اینکه اغلب نشریات فکاهی حول محور مشروطهخواهی، درخواست پارلمان و اینگونه مباحث قلمفرسایی میکنند، مطلب خاصی در مورد نفت و قراردادهای نفتی ایران یافت نمی شود.
مجلهی ملانصرالدین که به سال 1324ق (1907-1906م) در تفلیس به زبان ترکی آذربایجانی به مدیریت میرزا جلیل محمدقلی زاده نخجوانی، یک شخصیت کاملا آشنا به آداب ایرانیان، شروع به انتشار کرد، یکی از بهترین و پرسودترین مطبوعات فکاهی بوده است و چون در موضوعات و مسائل ایران نیز وارد بحث شد، تأثیر تاریخی مهمی در ایلات و ولایات ایرانی هم مرز با قفقازیه و حتی خود تهران داشت.