خلاصة:
در فقه امامیه مشهور است که هرکدام از طرفین عقد باید در زمان انشای دیگری و در فاصله بین دو انشاء، شایستگی و اهلیت انعقاد عقد را داشته باشند؛ و به تعبیر فقهی باید اهلیت تخاطب داشته باشند؛ یعنی از هنگام انشای ایجاب، هرکدام از طرفین باید تا زمان اتمام عقد و پیوستن قبول به ایجاب، صلاحیت خود را حفظ کنند و فوت، جنون، سفه، فلس، إغماء، خواب و یا مستی بر آنها عارض نشود. در بین فقها، در این زمینه اختلافنظر بسیاری وجود دارد. در حقوق ایران نیز قانونگزار به سکوت برگزار کرده و نصی را در این خصوص مقرر نکرده است. بنابراین، زمینه برای نظریه پردازی باز است و میطلبد که حقوقدانان پس از بررسی مبانی و اصول فقهی به ارائه راه حل بپردازند. با این حال، به نظر میرسد که وجود اراده انشایی سالم در زمان انشای فرد انشاءکننده کافی است و دلیلی قانعکننده مبنی بر وجود و استمرار آن تا زمان اتمام عقد دیده نمیشود.
ملخص الجهاز:
٢- بررسی موضوع در فقه امامیه در این قسمت قصد داریم وضعیت عارض شدن فوت یا حجر یا اغماء و یا خواب بر هر یک از موجب یا قابل ، قبل از تحقق عقد را مورد بررسی قرار داده و ببینیم که آیا با عارض شدن چنین اوضاعی بر هر یک از متعاقدین ، امکان وقوع عقد وجود دارد یا خیر؟ برخی از فقها یکی از شرایط عقد را اهلیت متعاقدین و صلاحیت انشاء عقد توسط آنها در زمان انشاء ایجاب و قبول و فاصله زمانی بین آن دو می دانند.
لزوم صلاحیت و اهلیت متعاقدین برای صحت عقد: استدلال برخی از فقها در خصوص لزوم چنین شرطی برای تحقق عقد این است که معاقده و معاهده در صورتی محقق می شود که هر کدام از طرفین در هنگام انشای دیگری و در فاصله بین دو انشاء، قابلیت تخاطب داشته باشند، تا التزام و انشای یکی به دیگری گره خورده و مفهوم «تعاقد» واقع گردد.
٢. عدم اعتبار اهلیت انشاء مطلقا: برخی دیگر از فقها عقیده دارند که وجود شرایط صحت عقد و از جمله شرط یاد شده ، فقط در زمان انشاء خود شخص ، لازم است و نیازی نیست که چنین شروطی در زمان انشای طرف دیگر، و یا در فاصله بین دو انشاء موجود باشد (نجفی ایروانی ، حاشیه مکاسب /٩٢/١).
٣. قول سوم : اگر بایع زمانی ایجاب را انشاء کند که مشتری اهلیت تخاطب ندارد، مثلا در حالت خواب ، إغما یا جنون باشد، عقدی واقع نمی شود، اما در سایر موارد که بایع بعد از انشای ایجاب ، قابلیت تخاطب خود را از دست می دهد، مثلا به - خواب می رود، یا مفلس و یا سفیه می شود عقد صحیح است ١ (طباطبایی یزدی ، حاشیه مکاسب /٩٢/١).