خلاصة:
یکی از مباحث پرچالش در بین علمای اسلام به ویژه شیعه ، موضوع سرشت ، طینت و خمیرمایه اولیة ساخت انسان می باشد. چون، شیعه و عدلیه از یک سو قائل به حسن و قبح عقلی هستند و بر اراده و اختیار انسان پافشاری می کنند و از سوی دیگر با یک سلسله احادیث و روایاتی مواجه می باشند که حکایت از جبر و محدودیت انسانها دارد. ظاهر این احادیث بیانگر این موضوع است که خداوند طینت انسانها را متفاوت آفرید و از همان آغاز برخی را اصحاب شمال نامید و برخی را اصحاب یمین ، طبیعت برخی را بهشتی دانست و برخی را جهنمی . به همین سبب علماء و بزرگان تلاش گستردهای را کردهاند تا این موضوع را حل کنند، ولی کمتر موفق شدهاند راه حل مناسبی ارائه دهند. لذا در این نوشتار سعی شده است پس از بیان معنای لغوی طینت و گوهر معنای آن، طینت در فرهنگ اسلامی و برخی از احادیث وارده که شبهه جبر را تقویت می کند مرور گردد و دیدگاههای مختلف بیان و حتی الامکان راه حلی برای حل این مشکل ارائه شود. در این راه حل ، طینت به مثابة مرکب ، ظرف، قوه و استعداد تصور شده و شخصیت و ماهیت انسان به مثابه راکبی که سوار خواهد شد و یا مظروفی که در ظرف قرار می گیرد، درنظر گرفته شده است . هر چند انسان مختار است تا از هر ظرف و هر مرکبی که خواست استفاده کند، ولی اگر سوار بر مرکب شد آن مرکب راه خود را می پیماید و برحسب ساختار وجودی خود حرکت می کند و در نتیجه اگر بهشتی است به بهشت می رود و اگر جهنمی است به جهنم می رود. بنابراین ، طینت بحثی است پیشینی و شخصیت انسان بحثی است پسینی . در نگاه قرآن؛ فطرت انسان پاک و منزه است ، ولی پس از ارتباط با محیط پیرامون و با نسبتی که با طینت برقرار می کند یا خوی مومنانه پیدا می کند یا خوی کافرانه ؛ در هر حال طینت انسان دارای دو سو و دو عرصه می باشد و این انسان است که اختیار می کند. طینت قوهای است که شخصیت انسان به او فعلیت می دهد. با این نگاه، تضاد موجود بین جبر و احادیث طینت حل می گردد. این پژوهش در پی یافتن راه حلی برای رفع تعارض بین جبرگرایی و احادیث طینت می باشد و سوال اصلی این است که : چگونه می توان با توجه به اینکه امر بین الامرین و اعتقاد به اختیار انسان جزء ضروریات فکری و عقیدتی شیعه می باشد، احادیث طینت و سرشت را که از آن استفادة «جبر» می شود، توجیه و تاویل کرد؟ روش استفاده شده روشی توصیفی و تحلیلی است و از تکنیک اسنادی برخوردار می باشد. نتایج حاصله علاوه بر کاربردهای معرفتی ، در مباحث مرتبط با حوزة زیست شناسی ، روانشناسی ، تعلیم و تربیت و حتی جامعه شناسی کاربرد دارد.
ملخص الجهاز:
صاحب نهایة الافکار [آقا ضیاء عراقی ] می گوید: بر فرض اینکه بپذیریم حدیث «السعید سعید فی بطن امه و الشقی شقی فی بطن امه » از سوی معصوم(ع ) صادر شده باشد و جزء احادیث مورد تردید نباشد، ناگزیر هستیم که این حدیث را این گونه تفسیر کنیم که ؛ «علم خداوند قبل از ولادت افراد تقدم دارد بر آن مسیری که انسانها از راه اراده و اختیار طی خواهند کرد» و اگر چنین نکنیم لازم است حدیث را کنار بگذاریم «والا فلابد من طرحه مخالفته لما یحکم به بداهة العقل والوجدان و لما نطق به الکتاب و السنة المتواتره » (العراقی ، ١: ١٧١).
١ـ پیچیده بودن بحث طینت ؛ چون خاستگاه این بحث به آغاز پیدایش انسان برمی گردد، موضوعی است که هنوز دانش بشری نتوانسته است به صورت قطع تشخیص دهد خمیرمایه و بن مایة ساخت انسان چیست ؟ آیا ژنها ارتباطی با هویت انسانی پیدا می کنند یا نه ؟ آیا می توان با دستکاری ژنها شخصیت انسانها را تغییر داد یا نه ؟ این سؤالها و دهها سؤال دیگر در حوزة زیست شناسی و دانش های معرفتی مطرح است و پاسخ روشنی برای او دریافت نشده است .
ح ـ طبق تصریح روایت های ١، ٧ و دیگر روایات اصول کافی ، طینت انسان حداقل از دو عنصر متفاوت شکل گرفته یا عجین گردیده و انسان ساخته شده است .