خلاصة:
ملاصدرا با اثبات حرکت جوهری در صدد اثبات سیلان و حرکت در ذات و جوهر تمام جواهر جسمانی برآمده است. وی بسیاری از مطالب فلسفی خود را بر مبنای این حرکت دائمی و پیوسته در جواهر جهان بنا می کند. اما به نظر می رسد که ادله حرکت جوهری بر دو قسم اند: دسته اول ادله ای هستند که وجود حرکت در تمام جواهر جسمانی را اثبات می کنند. در این مقال، به این ادله اشاره می شود و این ادله مورد نقد قرار می گیرند. دسته دوم ادله ای هستند که تنها اثبات می کنند که جوهر اشیاء ضمن حرکات عرضی با تبدلات نوعی تغییر می کنند. در این مقاله، برخی از این ادله نقد شده و برخی دیگر پذیرفته شده است و نتیجه گیری شده که حرکت جوهری تنها زمانی رخ می دهد که به دلیل عاملی خارجی تبدلی در نوع اشیاء به وجود می آید. لذا حرکت جوهری در تمام جواهر جسمانی به صورت پیوسته و دائم وجود ندارد. و نیز ضمن مباحث این مقاله واضح شده است که این نوع تبدلات نوعی اثبات کننده حرکت جدیدی به نام حرکت جوهری نیست، بلکه تنها اثبات کننده تفسیری جدید از حرکات است. پس، مطابق حرکت جوهری، تبدلات نوعی که با کون و فساد توجیه می شد باید با حرکت جوهری توجیه گردد.
ملخص الجهاز:
"(مطهری، ١٣٨٣، ج ١١: ٥٤٩ ـ (550 نقد و بررسی اشکال اصلی این استدلال در این است : اگرچه همۀ حرکت ها غایت به معنای جهت حرکت دارند، چراکه هر حرکتـی دارای جهت اسـت و فـرض حرکـت بـدون جهـت معقـول نیسـت ، دلیلـی بـر غایتمداری اشیاء به معنای هدف داشتن آنها وجود ندارد؛ اساسا، فاعل های طبیعی «فاعل بالطبع » و فاقد شعور و اراده اند و نسبت دادن «میل طبیعی» به آنها بـیش از یک تعبیر استعاری نیست و فرض نفی شعور و اراده از فعل های بالطبع و اثبـات میل و خواست حقیقی ـ که متضـمن معنـای شـعور اسـت ـ بـرای آنهـا فـرض متناقضی است .
بنابراین ، چه مانعی دارد که وجود سـیال عـرض را مسـتقیما بـه فاعل الهی و ماوراء طبیعی نسبت دهیم و نقش جوهر را در تحقق آن نظیر نقـش ماده برای تحقق صورت به حساب آوریم ، نه به عنوان علت فاعلی؟ و اگـر چنـین فرضی صحیح باشد، دیگر از راه فاعلیت جـوهر بـرای اعـراض و حرکـات آنهـا نمیتوان برای اثبات حرکت در جـوهر اسـتدلال کـرد، در واقـع ، بازگشـت ایـن / اشکال به تردید در مقدمۀ اول است .
اشکال دیگر اینکه بر فرض بپذیریم که با وجود حرکات عرضی، جوهر اشیاء هم به صورت بالتبع حرکت میکند، این نظر تنها همان حرکات عرضی را اثبـات میکند که بالتبع میتوان به جوهر هم نسبت داد، اما نوع جدیدی از حرکـت کـه عین ذات اشیاء است را اثبات نمیکند."
(
, 
, 
)
