خلاصة:
مساله این جستار این است که آیا خوابنامههای فارسی را میتوان به مثابه یک ژانر یا ژانر فرعی به شمار آورد و چرا. نتیجه تحقیق نشان میدهد خوابنامههای فارسی به سبب موضوع، کثرت، تنوّع و ویژگیهای ادبی، یک ژانر است. خوابنامههایی که به صورت مستقل نگارش شده است، بیشتر ویژگیهای ژانر تعلیمی را دارد؛ امّا ابیاتی که در دل ژانرهای دیگر، حماسی و غنایی آمده است، رنگ و ویژگیهای این ژانرها را میتوان در آنها مشاهده کرد. ژانر خوابنامه در اعماق تاریخ و اسطوره ریشه دارد؛ امّا میتوان گفت متون مقدس، تورات و قرآن، یکی از مهمترین خاستگاههای آن بوده است.
ملخص الجهاز:
خوابنامه هایی که به صورت مستقل نگارش شده است ، بیشتر ویژگیهای ژانر تعلیمی را دارد؛ اما ابیاتی که در دل ژانرهای دیگر، حماسی و غنایی آمده است ، رنگ و ویژگیهای این ژانرها را میتوان در آنها مشاهده کرد.
در این مقاله ، خوابنامه ها به دو دستۀ کلی منثور و منظوم تقسیم و آثار هر دسته معرفی و گاه فواید زبانی یا مختصات سبکی آنها بر شمرده شده است ؛ مثلا در مورد فواید زبانی کامل التعبیر آمده است که : «از فواید زبانی کامل التعبیر، ضبط گویش متداول آنها [واژه های فارسی] در منطقۀ خراسان سدة ششم است ؛ ورشان : بدانک ورشان به تازی مرغی بود که به خراسان وی را کبوتر بنا خوانند» (کمیلی، ١٣٨٧: ١٤٥).
در تعبیر سلطانی، ابیات بسیاری از منظومۀ خرگوشی نقل شده و روی هم رفته ، این اثر در سنجش با آثار خوابنامه ای پیشین که یا منثور بود یا منظوم ، شکل نثر آمیخته با نظم را یافته است .
بیت آغازی این خوابنامه ، بیت دوم خوابنامۀ محفوظ در کتابخانۀ ملی ملک است : معبر گفت در تعبیر این راز گرت باید شنو تا گویمت باز [خوابنامۀ منظوم ، دستنویس ٢١٣٥/٢] همچنین در «کتابشناسی خوابگزاری» نسخه ای با آغاز: شبی در خواب گر بیند پیمبر شود از فضل ایزد (شاد و) سرور [حافظیان ، ١٣٨٥: ٢٥٠] به عبدالرحمن جامی نسبت داده شده است که ظاهرا از او نیست ؛ چه این بیت در دستنویس خوابنامۀ منسوب به شاه نعمت ا...