تبیین و تحلیل اختلافات هیدروپلیتیک در منطقه آسیای مرکزی مقالة

مرزهای بسیاری از کشورهای جهان را آبراه­ها و رودها تشکیل می­دهند. برخلاف مرزهای خشکی، مرزهای آبی و به­ویژه مرزهای رودخانه­ای، به دلیل قابلیت­ها و تنگناهای خاص خود، بیشتر زمینه تنش و بحران­آفرینی دارند. از همین روست که بسیاری از صاحبنظران، قرن حاضر را به دلیل چشم انداز تاریک آن در زمینه بروز درگیری و جنگ­ها بر سر منابع آبی مشترک، سده هیدروپلیتیک نامیده­اند. تغییرات اقلیمی و بروز دوره­های طولانی خشکسالی، ایجاد طرح­های توسعه؛ به­ویژه در بخش­های کشاورزی و صنعت در مناطق مرزی، رشد جمعیت شهری و ... مهم­ترین عواملی هستند که در ایجاد و تشدید درگیری­ها بر سر رودهای مشترک مرزی نقش دارند. در منطقه آسیای مرکزی، دو رود اصلی آمودریا و سیر دریا همراه با شعبات خود جریان دارند که مسائل و چالش­های آنها، پنج کشور این منطقه را درگیر خود ساخته است. درواقع، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، همانند برخی دیگر از حوزه­ها، کشورهای منطقه میراث­دار مدیریت نامنسجم و نادرست منابع مشترک آبی توسط اتحاد جماهیر شوروی شدند. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی اختلافات هیدروپلیتیک کشورهای حوزه رودهای آمودریا و سیردریا می­پردازد و می­کوشد مهم­ترین زمینه­ها و دلایل بروز و تشدید اختلافات کشورهای منطقه بر سر رودهای مشترک مرزی را مطالعه و تحلیل کند. یافته­های پژوهش نشان می­دهد، منافع متفاوت کشورهای بالادست و پایین دست، عدم مدیریت صحیح، سدسازی­های گسترده، تغییرات آب و هوایی، دخالت قدرت­های منطقه­ای و فرامنطقه­ای و ...، مهم­ترین دلائل بروز اختلاف بر سر منابع آب مشترک مرزی هستند.

درواقع ، وجود برخي زمينه ها و عوامل ، چون : ساختار ويژه توپوگرافيک ، وضعيت اقليمي، مديريت فرامنطقه اي و سوء مديريت منابع آبي در دوره حکومت شوروي سابق ، اولويت ها و نيازهاي متفاوت کشورهاي بالادست و پايين دست رود، کوشش کشورها براي اجراي برنامه هاي توسعه کشاورزي و صنعتي، افزايش شديد مصرف به دليل افزايش جمعيت شهرنشين و ... باعث شده است پنج کشور منطقه شامل ازبکستان ، ترکمنستان ، تاجيکستان ، قزاقستان و قرقيزستان بر سر نحوه استفاده از منابع آبي مشترک دچار اختلاف شوند(٦ :٢٠٠٥ ,et al &Tabyshalieva )؛ ضمن اينکه وجود برخي عوامل چون مداخله بازيگران سياسي فرامنطقه اي و جهاني نيز بر پيچيدگي اختلافات افزوده است (٥٠٢–٤٨٥ :٢٠٠٤ ,Bohr). اين پژوهش ميکوشد با روش توصيفي و تحليلي به شيوه اسنادي، به بررسي مهم ترين زمينه هاي ايجاد و تشديد اختلاف بر سر منابع آبي مشترک در بين کشورهاي منطقه آسياي مرکزي بپردازد. پرسش اصلي اين پژوهش ، اين است که مهم ترين عوامل و زمينه هاي طبيعي، اقتصادي، اجتماعي و سياسي، بروز و تشديد اختلافات هيدروپليتيک در رودخانه هاي مرزي آمودريا و سيردريا کدامند؟ مفروض اين پژوهش ، اين است که عوامل طبيعي و انساني مختلفي نظير تغييرات آب وهوايي، دخالت قدرت هاي منطقه اي و فرامنطقه اي، سياست هاي نادرست مديريتي، رشد بالاي جمعيت ، تک محصولي بودن کشاورزي منطقه ، سدسازيهاي گسترده براي توليد برق آبي و ... در اين پژوهش ، مهم ترين عوامل و زمينه هايي که به ايجاد و تشديد اختلاف بين کشورهاي منطقه بر سر منابع مشترک آبي منجر شده است ، بررسي خواهد شد.