خلاصة:
منظومۀ حماسی تاریخی شاهنامۀ سلیمانی اثر فتحالله عارف چلبی (درگذشتۀ 969)، نخستین «شاهنامهچی» دربار عثمانی است. این منظومه از جملۀ آثار حماسی تاریخی زبان فارسی است که در قلمرو عثمانی شکل گرفته و تاکنون از دید پژوهشگران دور مانده است. شاهنامۀ سلیمانی در شرح جلوس سلطان سلیمان قانونی، قانونگذاریها و فتوحات او در آسیا و اروپا سروده شده است. شیوۀ بیان عارف بیش از هرکس به طرز فردوسی شباهت دارد، اما دیدگاه او دربارۀ فردوسی و شاهنامه در این منظومه قابل تأمل است. شاهنامۀ سلیمانی محصول قرن دهم هجری، نمونۀ بارز تاریخنگری و تاریخنگاری شاعران دربار عثمانی بهویژه در نزاع طولانی دولتهای عثمانی و صفوی است. در پژوهش حاضر بهعنوان نخستین تحقیق دربارۀ این اثر، علاوه بر معرفی و تحلیل شاهنامۀ سلیمانی بر اساس نسخۀ خطی کتابخانۀ آستان قدس رضوی، این منظومه از منظر محتوا، مطابقت با تاریخ، چگونگی الگوپذیری از شاهنامه، زبان شعری و فنون ادبی بررسی میشود.
ملخص الجهاز:
زبـان فارسـی در دورٔە اوج گسترش خود «در سدٔە دهم و یازدهم ، بخش هایی از شبه جزیـرٔە بالکـان و نـواحی جنـوب شرق اروپا را تا دروازه های وین در تصرف داشت و در این سرزمین ها زبان فارسی در میان ترکانی که بـه آن نـواحی مهـاجرت کـرده بودنـد، یـا بومیـانی کـه اسـلام را پذیرفتـه و در سازمان های دولتی قبول خدمت کرده بودند رواج داشت » (ریاحی، ١٣٦٩: ٢٣١).
نخستین مورخ دودمانی سلسلۀ عثمانی، فتح الله عارف چلبی بود که شاهنامۀ سلیمانی، سلیمان نامه یا شاهنامۀ عارف او بخش پنجم شاهنامه ای است که با عنوان شاهنامۀ آل عثمان یا شاهنامۀ همایون در شصت هزار بیت در پنج جلد سـروده شـده است این منظومۀ سی هزار بیتی که به پیروی شاهنامۀ فردوسی در بحر متقارب سروده شده ، بخشی از داستان زندگی، فتوحات و آیین کشورداری سلطان سلیمان تا سـال ٩٦٢ بـه زبـان فارسی است .
میدانیم که عارف نخستین شاهنامه چی دربار عثمانی است اما در هیچ کجای متن به این منصب یا حتی اینکه سرودن شاهنامۀ سلیمانی را به فرمان سلطان سلیمان آغاز کـرده اشـاره نمیکند.
در ادامـه ، ایـن روایـت بـرای آشنایی با بیان و نوع نگرش شاعر بـه وقـایع تـاریخی عصـر خـود و آگـاهی از بخشـی از جنگ های طولانی ایران و عثمانی به روایت شاعری حاضر در دربار عثمانی نقل میشود: ســــپه رانـــــد بـــــر آذرآبادگـــــان ز آذر بپرداخــــــت آن دودمــــــان ز اخــــلاط و ارجــــیش و عــــادالجواز گـــذر کـــرد بـــا لشـــکر رزم ســـاز وز آنجـــا چـــو آذر بـــه تبریـــز شـــد به دشمن ز بـس تـاب تـب ریـز شـد (عارف ، ١١٦٧: ٢٦٦) سلطان سلیمان در سال ٩٤١ پس از فتوحات در اروپا از منطقۀ شمال غرب ، لشکرکشـی به ایران را آغاز کرد و تا سلماس و خوی و تبریز پیش رفت .