خلاصة:
شیخ ابوالفیض فیضی فیاضی (954ـ1004ق) از شاعران پرکار و از سرآمدان سخن پارسی در شبهقارۀ هند است. وی در همۀ فنون شاعری بهویژه مثنویهای داستانی توانایی و مهارت داشته و به پیروی از نظامی چند منظومۀ داستانی به نامهای نل و دمن، سلیمان و بلقیس، هفت کشور، اکبرنامه و مرکز ادوار را پدید آورده است. مرکز ادوار نخستین مثنوی از خمسۀ اوست که در سال 993ق همزمان با بخشهای دیگر خمسه به سرودن آن پرداخت که ناتمام باقی ماند. پس از مرگ فیضی، ابوالفضل علّامی، برادر وی، ابیات پراکندۀ این مثنوی را جمعآوری کرد و مؤخرهای به نثر بر آن افزود. این پژوهش بهشیوۀ اسنادی، کتابخانهای و توصیفی به معرفی این مثنوی، مضامین و نسخههایی که از آن وجود دارد، میپردازد. مرکز ادوار که «مبدأ فیاض» و در بعضی نسخ «مرآت قلوب» نامیده شده، اثری است که بیش از هرچیز، رنگوبوی مخزنالاسرار نظامی میدهد، در عین حال از نکتههای حکمی، اخلاقی و تعلیمی و عرفانی خالی نیست. با توجه به سبک و شیوۀ بیان فیضی در این مثنوی، میتوان او را یکی از مقلدان و نظیرهگویان موفق نظامی نامید.
ملخص الجهاز:
در میان این آثار منظوم ، آنچه بر افق ادبیات و افکار عمومی بیشتر تافته ، مثنوی مخزن الاسرار نظامی است که تبلور اندیشه های عرفانی و اخلاقی و حکمی از یک سو در آن و نکته سنجی و دقت نظر عقلی و بلاغتی از سوی دیگر، آن را به یک اثر تمام عیار ادبی، اخلاقی و شاهکار تبدیل کرد و از دیرباز در قلمرو فارسی، که شبه قاره از آن جدا نیست ، مورد مداقه قرار گرفته اسـت و اگر شاعران توان یا فرصت تقلید و جواب هر پنج مثنوی نظـامی را نداشـته انـد، لااقـل بـه مخزن الاسرار او عنایتی داشته اند و تأملی در مضمون های آن کرده ، مضامینی جدید به قالب فکر و سخن خود ریختند.
در میان مثنویهای فیضی آنکه تقریباً به سرانجام رسید، همین مثنوی مرکز ادوار است کـه بـا توجه به سبک و هنر بیان فیضی در این اثر و همچنین اظهارات صاحب نظران ادبیات میتوان آن را نظیره ای موفق از مخزن الاسرار نظامی شمرد.