خلاصة:
این مقاله با تحلیل رژیم پهلوی به عنوان یک دولت نئوپاتریمونیال می کوشد نهادهای اقتصادی دربار را به عنوان یکی از ارکان پنهان این رژیم مورد بررسی قرار دهد. مقاله در پی پاسخ به دوسوال است: 1-روند شکل گیری و تحول فعالیت های اقتصادی دربار چه بوده است؟ 2- چه دلایلی باعث شکل گیری و تداوم فرایند ثروت اندوزی شخصی از سوی دربار شده است؟در این راستا، به اتکای منابع دست اول،ابتدا تکوین و تحول نهادهای اقتصادی دربار پهلوی شامل اداره املاک اختصاصی پهلوی، سازمان املاک و مستغلات پهلوی و نهایتاً مهم ترین و بزرگترین آنها یعنی بنیاد پهلوی مورد بررسی قرار گرفته اند.در تحلیل دلیل شکل گیری این نهادها، یافته های مقاله نشان می دهد گرچه نقش مولفه های روانشناختی دو پادشاه پهلوی در گرایش به سوی ثروت اندوزی شخصی را نمی توان نادیده گرفت؛ اما مهم ترین دلایل شکل گیری فرایند ثروت اندوزی شخصی و تاسیس سازمانهای اقتصادی از سوی دربار پهلوی دو مسئله بوده است:1-تامین منابع مالی مورد نیاز برای تحقق سازوکارهای حامی پرورانه از سوی دربار 2-ایجاد پایگاه مالی مستقل از دولت برای دربار جهت بهره برداری در مواقع بحرانی. مقاله معتقد است که بدون توجه به چنین نهادهایی و کارکردهای کلیدی آنها ؛ درک ماهیت رژیم پهلوی و نحوه نقشآفرینی دربار در مرکزیت سیاست ایران در آن دوران ممکن نخواهد بود.
This paper seeks to examine the economic institutions of the Pahlavi court as one of the hidden pillars of the Pahlavi regime by analyzing it as a neo-patrimonial regime. The paper seeks to answer two questions: 1. What was the process of formation and development of economic activities of The Royal court ? 2. What causes the formation and continuation of the process of personal wealth accumulation by the court?To this end, the evolvement and development of the Pahlavi court's economic institutions, namely the Royal Landed Properties Department, the Organization of Pahlavi Real Properties and most importantly the Pahlavi Foundation, were examined using first-hand sources. Based on the analysis of the reasons for the formation of these institutions, findings of the research show that although the psychological tendencies of two Pahlavi monarchs for personal wealth accumulation cannot be ignored, the most important reasons for these tendencies were twofold: 1. providing the necessary funds for operating various clientelistic mechanisms by the court, and 2. establishing a financial basis for the court to be used in times of crisis independently from the state. The paper argues that without due regard to such institutions and their key functions, understanding the nature of the Pahlavi regime and the role of the royal court at the center of Iranian politics at the time will not be possible.
ملخص الجهاز:
در تحلیل دلیل شکل گیری این نهادها، یافته های مقاله نشان میدهد، اگرچه نقـش مؤلفـه هـای روان شـناختی دو پادشـاه پهلـوی در گرایش به سوی ثروت اندوزی شخصی را نمیتوان نادیده گرفـت ، مهـم تـرین دلایل شکل گیـری فراینـد ثـروت انـدوزی شخصـی و تأسـیس سـازمان هـای اقتصادی از سوی دربار پهلوی، دو مسئله بوده اسـت : ١) تـأمین منـابع مـالی موردنیاز برای تحقق سازوکارهای حـامیپرورانـه از سـوی دربـار؛ ٢) ایجـاد پایگاه مالی مستقل از دولت برای دربار به منظور بهره بـرداری از آن در مواقـع بحرانی.
این مقاله کوشیده است ، ابتدا با تحلیل رژیم پهلوی به عنوان نمونه ای از دولـت هـای نئوپاتریمونیال جهان سومی نشان دهد کـه در ایـن گونـه رژیـم هـای اقتـدارگرا (بـه دلیـل نارسایی های ساختاری) ثروت اندوزی و تأسیس نهادهای اقتصادی یکی از «سـتون »هـای کلیدی رژیم به شمار میآید که هدف از آن ، استقرار و تحکیم سازوکار «حـامیپـروری »، به عنوان ابزاری برای حفظ رژیم ، است ؛ بنابراین ، شـناخت ایـن نهادهـا و تحلیـل آن هـا، اهمیت محوریای در درک ماهیت این رژیم ، سازوکارهای تثبیت ، و عناصر تداوم بخـش آن ها دارد.
موضـوع ثـروت انـدوزی شخصـی رضاشـاه ، در آثـاری ماننـد گرگـانی (١٣٩٤)، ترکمان (١٣٧٤)، و مجد (١٣٩٥) بررسی شده است و در منـابعی همچـون گراهام (١٣٥٨)، آبراهامیان (١٣٨٩)، و کاتوزیان (١٣٨٠) نیز اشاره هایی بـه نهادهـای اقتصادی دربار در دوره پهلوی دوم وجود دارد، اما تنها پژوهش قابل توجـه در ایـن مورد، مقاله آزاد و رحمانیـان (١٣٩٧) اسـت .