خلاصة:
درتاریخ فرهنگی ایران، اگر چه عصر سلجوقی یکی از نومایهترین اعصار نیست، اما بدون تردید یکی ازسازندهترین دوره هاست. سلجوقیان نه از راه قدرت محض، بلکه از راه بکارگیری روشها و ابزارهای ایدئولوژیک و فرهنگی برای مدتهای طولانی توانستند از قدرت خود حراست و نگهبانی کنند.آنان علاوه بر زور و دعاوی ایدئولوژیکی ازظرفیت مدارس تازه تاسیس نظامیه، تصّوف و مذهب اهل سنت نیز بهره بردند تا قدرت خود را تثبیت کنند.فرهنگ سلجوقی، هم در بُعد نظری و هم در بُعد سیاسی، پیش ازهر چیز به وسیله شبکه متغیر و ناپایدار مصالحه میان شبکههای مختلف اجتماعی، سیاسی، مذهبی وعرفانی برقرار و اثرگذار بود. در دوران جمهوری اسلامی نیز فرهنگ به تثبیت و تقویت قدرت کمک شایانی نمود. حوزههای علمیه، مساجد، بارگاههای امامان و امام زادگان، مناسک و مراسم مذهبی و ... درتثبیت، تقویت، بازتولید دانش وقدرت دردوران جمهوری اسلامی اثرگذار بوده اند. دراین مقاله تلاش شده است به کمک منابع کتابخانهای و به روش تطبیقی تاثیر فرهنگ بر مناسبات قدرت در دوران سلجوقی و جمهوری اسلامی و همچنین تشابهات و تفاوتها نشان داده شود.
ملخص الجهاز:
در دوران جمهوری اسلامی ایران نیز ساختارهای زیرین فرهنگی چون ظرفیت قانون اساسی، حوزه های علمیه ، اماکن مذهبی مانند مساجد و بارگاه امامان و امام زادگان در کنار مناسک مذهبی که ریشه های عمیقی در باورهای مردم داشته اند، کالبد و ساختار قدرت سیاسی را تحت الشعاع ظرفیت های خود قرار داده اند.
١-٤ علما و فقها به عقیده نگارنده در طول تاریخ سیاسی ایران ، چه قبل از ورود اسلام و چه بعد از آن ، روحانیون نقش مهم و اثرگذاری بر روند تشکیل و استمرار قدرت سیاسی داشته اند که دوران سلجوقی نیز از این امر مستثنی نبوده و میتوان آنان را به عنوان یکی از پایه های فرهنگی قدرت سلجوقیان دانست .
سلطان نیز موافقت کرد(صفی، ١٣٨٩، (227-225: ٢-٤ ظرفیت فکری و فرهنگی وزیران و درباریان ایرانی یکی دیگر از ستون ها و پایه هایی که به مشروعیت بخشی و ثبات و استمرار حکومت سلجوقیان کمک میکرد؛ استفاده از تواناییهای فکری و عملی خاندان های بزرگ ایرانی بوده است که قطعا موثرترین فرد در این خاندان ها، خواجه نظام الملک بوده است .
این مدارس دانشمندان ، قضات ، شیخ الاسلام هاو سیاستمداران بی شماری را برای بسط قدرت سیاسی اهل سنت پرورش داد( صفی، ١٣٨٩: ١٨ و فیرحی، ١٣٨٨: ٢٥٩) - مخالفت با شیعیان مخصوصا اسماعیلیان یکی دیگر از عوامل تاسیس مدارس نظامیه توسط خواجه نظام الملک وزیر سنی مذهب سلجوقیان ، مقابله با ترویج اندیشه شیعی فاطمیان و اسماعیلیان بود.
(صالحی امیری، ١٣٩٥: ١٤٨) که یکی از زیرسطوح نظام فرهنگی موثر بر ساختار قدرت در دوران جمهوری اسلامی ایران ، حوزه های علمیه هستند که به زعم نویسنده میتوان آن را معادل مدارس نظامیه در دوران سلجوقی دانست .