خلاصة:
مدتی است که در مجامع علمی، اصطلاح الگوریتم مطرح شده است. این اصطلاح، به معنای فرآیندسازی هر عملیاتی است.
از آنجا علم فقه، دارای عملیات استنباط است، میتوان گفت استنباط فقهی، دارای الگوریتم است.
این الگوریتم استنباط فقهی را باید از علم اصول طلب نمود؛ چرا که رسالت علم اصول، فراهمسازی قواعد کلی استنباط فقهی و فرآیندسازی آنها است.
در واقع، الگوریتم به مثابه یک دستگاه استنباطی است که توسط علم اصول، مستدلّ و نظریهپردازی میشود و در اختیار فقیه قرار میگیرد.
البته فقهاء در مباحث فقهی، نگاهی الگوریتمیک به استنباط حکم شرعی داشتهاند؛ اما آنرا به صورت شفاف بیان نکردند؛ از اینرو الگوریتم پیشنهادی این جستار، شفافسازی الگوریتم ارتکازی فقهاء محسوب میشود.
خروجی این الگوریتم، حکم شرعی و تعیین مرتبه آن است؛ یعنی الگوریتم استنباط باید به این سوال پاسخ دهد که آیا حکم، جعل شده است یا خیر؟ و اگر جعل شده است، آیا به مرتبه فعلیت رسیده است یا خیر؟ و اگر به مرتبه فعلیت رسیده است، آیا به مرتبه تنجز هم رسیده است یا خیر؟ از اینرو، الگوریتم پیشنهادی بر اساس همین مراتب حکم پیریزی شده است.
لذا در این نوشتار با استفاده از منابع کتابخانه ای و بر اساس روش توصیفی تحلیلی به بررسی عملکرد فقها پرداخته شده است تا بدین وسیله الگوریتم استنباطی ایشان استخراج شود.
ملخص الجهاز:
خروجی این الگوریتم، حکم شرعی و تعیین مرتبه آن است؛ یعنی الگوریتم استنباط باید به این سؤال پاسخ دهد که آیا حکم، جعل شده است یا خیر؟ اگر جعل شده، آیا به مرتبه فعلیت رسیده است یا خیر؟ و اگر به مرتبه فعلیت رسیده است، آیا به مرتبه تنجز هم رسیده است یا خیر؟ از اینرو، الگوریتم پیشنهادی بر اساس همین مراتب حکم پیریزی شده است؛ لذا این نوشتار با بهرهگیری از منابع کتابخانهای و روش توصیفی تحلیلی به بررسی عملکرد فقها پرداخته شده است تا بدین وسیله، الگوریتم استنباطی ایشان استخراج شود.
1. فوائد تبیین الگوریتمیک استنباط بر فرآیندسازی استنباط، فوائدی مترتب است که میتوان به موارد زیر اشاره کرد: الف) شناخت جایگاه مباحث اصولی و ارتباط آنها از آنجا که الگوریتم مشتمل بر چینش گام به گام مباحث است، روشن شدن جایگاه هر بحث در ساختار کلان و کشف ارتباط بین مباحث همعرض را در پی دارد؛ لذا این نوع تبیینِ مباحث اصولی میتواند شناخت بهتری از مباحث اصولی را ایجاد نماید.
2. پیشینه با توجه به اهمیت و فوائدی که برای تبیین الگوریتمیک بیان شد، نگاه به کلمات فقیهان و اصولیان از این زاویه اهمیت دارد، اما با بررسی کتب فقهی و اصولی مشخص میشود که در آنها بیشتر به استدلالها و نظریهپردازی و مبانی مختلف پرداخته شده است و نسبت به فرآیند استنباط بهصورت شفاف پرداخته نشده است.
2. اگر علم به حکم شرعی حاصل شد، امتثال آن لازم است (هاشمی شاهرودی، 1417ق، 4/194؛ مظفر، 1430ق، 3/35).