خلاصة:
از و نیاز از دیوهای آیین مزدیسنا هستند. در این میان، دیو آزء نیرومندتر و شناخته شده تر است؛
چرا که بر اساس اوستا او به دشمنی با بزرگترین و مقدس ترین عناصر دین زرتشتی از جمله آتش,
فرّ ایرانی» آب و گیاه برخاسته است. هم چنین بنابر باورهای مزدیسنان،هنگام رستاخیز، تنها دیوی
که پا به پای اهریمن تا آخرین لحظات تاب میآورد و با نیروهای اهورایی میجنگند دیو از است.
حکیم بزرگ توس نیز به عنوان سرایندهی حماسهی ملی ایران, در شاهنامه از از و نیاز به عنوان
دیوهایی نابکار و نیرومند یاد کرده است و حتی از را دشمن سرسخت خرد میداند؛ در شرایطی که
میدانیم تا چه اندازه برای خرد پایگاه والا وارزشمندی قائل است.
به طور کلی، مفهومی که فردوسی از از اراده کرده، چکیدهی همان تعریفی است که آیین مزدیسنا
از این دیو ارائه کرده است: زیاده خواهی و فزون طلبی.
در این میان؛ در داستان رستم و سهراب و ماجرای دشمنی سلم و تور با ایرج، بیش از سایر
بخشهای شاهنامه میتوان نتایج سو، آز را مشاهده کرد.
ملخص الجهاز:
(شناخت اساطير ايران، ص ٧٢، پانوشت ) 126 و اما در اوســتا چندين بار از ديو آز، نام برده شــده و به رويارويي و دشمني او با بزرگترين ارزشها و مقدسات آيين مزديسنا اشاره شده است .
چنانچه مشــاهده ميشود ديو آز به دشمني با عناصر نيک طبيعت يعني آب و گياه برخاسته و از آنجايي که در دين زرتشتي، آب و گياه از تقدس ويژهاي برخوردارند و به حفظ و نگهداري آنها بسيار سفارش شده است ، بنابراين ميتوان آز را يکي از بزرگ ترين ديوها يا به عبارت ديگر از بزرگ ترين دشمنان ارزشهاي آيين مزديسنا دانست ، ديگر اينکه شــير و چـربي که در مـراسـم دينـي و آيـيني زرتـشتيان به کار ميروند، نيز از دشمنان آز به شمار ميآيند.
به طور کلي در شاهنامه خرد و آز در مقابل هم قرار ميگيرند: مـــکن آز را بـــر خـــرد پادشـــا کـــــه دانــــا نـــخواند تـــرا پارسا (ج ٨، ص ٤١٥) دردينکردمدن نيز دربارهي تقابل خرد و آز اســطورهاي نقل شــده که خلاصه ي آن چنين است :١ قبل از اينکه جمشــيد به پادشاهي برسد، خرد عزيزي (يکي از انواع خرد در متون مزديســنان و شاهنامه ) را دزديده بودند و در نبود خرد، با حکمفرمايي آز، جهان دچار آشــوب و فتنه شده بود تا اينکه جمشــيد بر تخت شاهي نشست و خرد عزيزي را از دست ديو آز نجات داد.
فردوسي نيز سبب کينه توزي سلم نسبت به ايرج را آز ميداند: دلـــش گشت غـــرقه به آز اندرون بــــه انديشــــه بنشـــست با رهنمون (ج ١، ص ٩١) دربارهي تقابل خرد و آز، نکته ي ديگري نيز حائز اهميت است و آن اينکه : به طور کلي هم شاهنامه يکي از معدود منظومه هاي ادب پارسي است که بر خرد و خردورزي تأکيد بســيار داشته و هم آيين مزديسنا به عنوان ديني خردورز شناخته ميشود.