تطوّر ماهیّت معشوق در شعر فارسی (از سبک خراسانی تا سبک هندی) مقالة

عشق، ودیعه‌ای الهی است که در نهاد انسان قرار گرفته و یکی از مهمّ‌ترین مضامین ادبیّات هر سرزمینی است. عاشق و معشوق دو رکن اصلی در عشق هستند. جلوه‌های عاشق، معشوق و مفهوم عشق در ادوار مختلف به اقتضای شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تغییر کرده است. معشوق به دو نوع مجازی (معشوق زمینی) و حقیقی (معشوق الهی و روحانی) تقسیم می‌شود. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی، تطوّر‌ها و تحوّلات جلوه‌های معشوق بررسی شده است تا روند تغییرات مفهوم و ماهیّت معشوق و خصلت‌ها و ویژگی‌های آن در ادوار شعر فارسی (از سبک خراسانی تا سبک هندی) مشخّص شود. از میان پنج دورة شعر فارسی، 22 شاعر برجسته از پنج دورة‌ شعر فارسی انتخاب شده و در اشعار آن‌ها، ویژگی‌ها و تجلّی‌های مختلف معشوق بررسی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در دورة خراسانی، معشوق جلوه‌ای زمینی دارد و در طی دورة آذربایجانی به معشوق حقیقی نزدیک‌تر شده و در سبک عراقی به دلیل ورود عرفان به شعر، ماهیّتی کاملا حقیقی می‌یابد. در دورة سبک هندی و وقوع، معشوق ماهیّت تلفیقی مجازی - حقیقی یافته است.

رویکرد رودکی در پرداختن به عشق، اشاره به عشق‏های زمینی است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} معشوق در نگاه باباطاهر، دو جنبة معشوق زمینی و حقیقی دارد. در اصل «‏گذار از عشق زمینی به آسمانی در شعر سنایی محقق شده است» (زرقانی و دیگران‏، ۱۳۹۴: ۶۵): {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} بیشتر اشعار سنایی که دارای معشوق زمینی شده، برای نیمة اول زندگی و جوانی اوست. در اشعار عرفانی و قلندرانۀ او معشوق الهی برجسته شده است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} فرغانی معبود ازلی را به عنوان معشوق ستایش کرده و عشق الهی را حیات‎بخش وجود انسان می‏داند: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} 3-1-5. معشوق ازلی و حقیقی در شعر عطّار معشوق فقط آسمانی و حقیقی است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} همة آثار مولانا بر اساس مفهوم عشق است. او معتقد است که جمال خوبرویان همه نشانی از معشوقی بالاتر هستند: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} رسیدن یا نرسیدن به وصال معشوق از نظر عطّار وصال غیرممکن است، در اشعار مولوی وصال به فنا فی‌الله بدل شده. خندان و سرخوش بودن معشوق در اشعار جامی، معشوق با این ویژگی توصیف شده است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} 8-3-5. معشوق حقیقی در شعر وحشی، معشوق در ظاهر مجازی است اما نگاه شاعر به سوی تعالی و تزکیه روح عاشق است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} 2-4-5. معشوق مجازی هلالی به عشق‏های زمینی گاهی اشاره کرده امّا ماهیّت اصلی عشق را مرتبط با عشق حقیقی می‏داند: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} 3-4-5.