خلاصة:
روستای زیدر در فاصلۀ 65 کیلومتری شمال شیروان قرار دارد و بسته به نام و آوازۀ شهابالدین محمّد خرندزی زیدری نسوی نویسندۀ کتابهای سیرت جلالالدین مینکبرنی و نفثۀالمصدور مکانی قابل توجّه و شناسایی است. زیدر در منابع قدیم نیامده و نخستبار نسبت زیدری از سوی رضا قلیخان هدایت با توجّه به ذکر آن در نفثۀالمصدور آمده است. زیدر، سرانی و تفتازان از دهستان قوشخانۀ شیروان (پایین ولایت خبوشان) تا قبل از قرن نهم از توابع نسا بوده است. قلعۀ باستانی خرندز، زادگاه شهابالدین محمّد نزدیک روستای زیدر و در بلندترین قلۀ کوههای زیدر از رشته کوه کپه داغ و نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان قرار دارد. این قلعه با وجود قراین، توصیفات دقیق و اشارات شهابالدین محمّد در کوهستان پیرامون روستای زیدر هنوز هم با نام خرندز ناشناخته و به ثبت ملّی نرسیده است. نام قلعۀ خرندز پنج بار با اشارات و توصیفات اعلام پیرامون آن در تاریخ سیرت جلالالدین آمده است که از دلبستگی شهابالدین محمّد به قلعۀ اجدادیش حکایت دارد. مکانیابی قلعۀ مستحکم و صعبالعبور خرندز برای مطالعات حوادث تاریخی حملۀ مغول و نگارش زندگینامه شهابالدین محمّد خرندزی مورخ و منشی دربار سلطان جلالالدین خوارزمشاه ضرورت دارد. محققان محلّی شیروان و قوچان (مقیمی و عطاردی) مکان قلعه خرندز را با توجّه به ضبط «خرندر» در ترجمۀ متن عربی سیرت جلالالدین به نادرست در قرندرۀ تفتازان (قرندر) دانستهاند. از دستاوردهای این جستار مکانیابی درست، شناسایی و پیشنهاد ثبت ملّی قلعۀ موصوف با نام خرندز است که امروزه نزد اهل محل با نام «قزلر قلعه» شناخته میشود.
ملخص الجهاز:
با عنایت به اینکه برخی حوادث تاریخی دورۀ مغول و پایان کار سلطان جلالالدین خوارزمشاه بنا به توصیفات شهابالدین محمّد خرندزی زیدری در سیرت جلالالدین و نفثۀالمصدور در پیرامون این قلعه و روستای زیدر و برخی روستاهای قدیم خبوشان میگذرد، نیاز به ثبت ملّی این قلعۀ باستانی است.
زیدر نام روستای «زیدر» درکنار قلعۀ باستانی «خرندز» یادآور نام شهابالدین محمّد خرندزی زیدری نسوی،3 منشی دانشمند سلطان جلالالدین خوارزمشاه و صاحب آثاری چون سیرت جلالالدین مینکبرنی و نفثۀالمصدور است.
به پاس خدمات و تلاش علمی استاد مرحوم مجتبی مینوی و اهتمام ویژۀ او بر روی متن ترجمه شدۀ سیرت جلالالدین مینکبرنی در پایان پیشنهاد میکنم که در کتابچههای راهنمای آثار باستانی و گردشگری شهرستان شیروان (از پایین ولایت خبوشان) این چند سطر از زندگینامۀ شهابالدین محمّد خرندزی زیدری (به قلم استاد مجتبی مینوی) درج شود و در کنار آن عکسهایی زیبا و هنرمندانه از قلعۀ خرندز (قزلر قلعۀ زیدر) آورده شود: «[شهابالدین] محمّد بن احمد بن علیّبن محمّد منشی از خانوادۀ اعیانی بوده است؛ خاندان او صاحب قلعهای بودهاند در خراسان به نام خُرندِز، که قلعهای حصین و استوار وکوهستانی بوده است در نزدیکی شهر زیدَر، و آن شهر جزء نواحی و اعمال شهر و ولایت نسا بوده است...
7- خرندزی زیدری نسوی، شهابالدین محمّد، (1365)، سیرت جلال الدین مینکبرنی، به تصحیح مجتبی مینوی، چاپ دوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، صص233، 87، 80 و 45؛ نیز صص کج و کد از مقدمۀ مینوی.