خلاصة:
به رغم اهمیت و نقش بی‌بدیل نیّت و انگیزه در صحّت عبادات، دربارۀ نقش و جایگاه نیّت در ارزش اخلاقی عمل، پژوهش کافی و جامعی صورت نگرفته است. اینکه معیار اخلاقی بودن فعل از دیدگاه اسلام و به ویژه روایات، مربوط به خود فعل یا انگیزه آن یا هردو است، مسئله‌ای درخور توجه و نیازمند پژوهشی جدّی و جامع است و البته، میزان و وجه اهمیت هر یک از نیّت و فعل در اخلاقی بودن فعل نیز مهم و درخور پژوهش است. در این پژوهش، پس از تبیین مفهوم و ماهیت نیّت، با بهره گیری از کتب و منابع کتابخانه‌ای، به روش توصیفی ۔ تحلیلی، نقش و تأثیر اخلاقی نیّت در فعل در متون روایی و حدیثی واکاوی شده است. نیّت و قصد فاعل، از جهتی، مسبوق به بینش و از جهتی محصول گرایش‌‌های فاعل است. از منظر روایات، عملی اخلاقی است که هم ازحُسن فعلی برخوردار باشد و هم از حُسن فاعلی. قرآن کریم، نیز بهترین انگیزه برای فعل را رضایت الهی می‌‌داند. در برخی روایات و احادیث، افزون بر تشکیکی بودن نیّت بر برتری نیّت بر عمل نیز تأکید و تصریح شده است و البته، برخی روایات نیز بر اصالت نیّت دلالت دارند.
Despite intention’s unique role in the validity of worship acts, a sufficient and comprehensive body of research has not been carried out on the place of intention in the ethical worth of actions. It is a crucial question to ask whether the standard by which Islam or Islamic hadiths considers an action moral is the features of action, intention, or both. To find an answer, further rigorous comprehensive research is needed. It is also important to see why and to what degree intention or other features of action can make an action moral. Employing a descriptive analytical library research method, the present study seeks first to explain the nature and concept of intention and then to explore its moral impact on action according to the hadiths’ texts. The agent’s intentions precede his cognition in one respect and result from his dispositions in another. Hadiths hold that an action is moral only if it is good in itself and the agent performs it out of goodwill. The Glorious Quran holds that to acquire divine pleasure is the best motivation to act. Some hadiths insist that intention is superior to action and comes in degrees. Furthermore, some hadiths suggest that intention is the most fundamental factor.
ملخص الجهاز:
در اين زمينـه پرسـش هايي رخ مي نمايـد: نيـت چيسـت ؟ آيـا نيـت در زمـرٔە افعـال انسـاني به حساب ميآيد يا چيزي خارج از حوزه افعال بشري است ؟ آيا کارکرد نيت و تأثيرگذاري آن تنهـا دروني است يا تأثير بيروني نيز دارد؟ به عبارت ديگر، انگيزه و قصد شخص آيا تنها فاعل را متـأثر ميکند يا اينکه در فعل فاعل نيز تأثيرگذار است ؟ کدام انگيزه و نيت ، اخلاقي به حساب ميآيد؟ اين نوشتار در صدد يافتن پاسخ پرسش هاي پيش گفته ، از منظر اخلاق اسلامي بـا تأکيـد بـر آموزه هاي ديني است .
پيشينه پژوهش تاکيد قرآن کريم بر انجام اعمال صالح در جهت تقرب به خداوند متعال و دسـتيابي بـه رضـايت الهي (نک : سورٔه اسرا، آيه ٔ ۱۹؛ سورٔه روم ، آيه ٔ ۳۸۔۳۹؛ سورٔه حشـر، آيـه ٔ ۸) و نيـز روايـات وارده از معصـومين (ع ) دربارٔە نيت و خلوص آن سبب شده است که انديشمندان مسلمان تا کنون آثار زيادي دربارٔە نيـت و ويژگيهاي آن به ويـژه خلـوص آن از شـائبه شـرک و غيـر خـدا تـأليف کننـد (بـراي نمونـه ، نـک : علامه مجلسي ، ۱۴۰۳، ج ۶۷، ص ۱۸۵۔۲۵۰).
برنارد ويليامز از جمله فيلسوفاني است که اخلاق کانـت را بـه ويـژه بـه دليـل ناديـده گـرفتن ارزش هاي اخلاقي به نقد ميکشد، او از ادراکات عقلاني که از نظر کانت تنها دليل بـراي انجـام کار صحيح اند به «ادله خارجي» تعبير ميکند که قادر به برانگيختن فاعل نيستند؛ زيرا دليـل تنهـا در صورتي ميتواند فاعل را به انجام فعل برانگيزانـد کـه در درون خـود فاعـل باشـد مثـل ميـل و علاقه .
(
, 
, 
)
