خلاصة:
مصحف شمارۀ 17394 کتابخانۀ مرعشی، کتابت‌شده به دست اسماعیل بن مبارک در سال 665ق، متضمّن یک دوره ترجمه- تفسیر قرآن به زبان فارسی است که به بخشی از قلمرو زبانی پهناور ماوراءالنهر تعلّق دارد. با مقایسۀ برگردان حاضر با بخش ترجمۀ قرآن از تفاسیر موجود فارسی پیش از سدۀ هفتم هجری و نیز سایر ترجمه‌های موجود از قرآن کریم که تاکنون به صورت کامل یا موردی منتشر یا معرّفی شده، مشخّص میگردد که این برگردان یا متنی که اسماعیل بن مبارک از روی آن رونویسی کرده، وامدار هیچ یک از منابع پیشین نیست. کاتب یک جا در انتهای دستنویس از یکی از مآخذ خود نیز که کتاب «المُوضِح» اثر حدّادی (دانشور و مفسّر بزرگ قرن چهارم و پنجم هجری) است یاد می‌کند که نشان می‌دهد این متن مفقود در موضوع علوم قرآنی را در اختیار داشته است. بررسی ارزش‌های زبانی و تفسیری چنین اثری جایگاه آن را در میان ترجمه‌های موجود قرآن به زبان فارسی بیش از پیش روشن خواهد کرد. بخشی از این نوشتار پیرامون اصل دستنویس و سرگذشت آن از ماوراءالنهر تا ایران است. در بخش دیگر مشخّصات ظاهری و ارزش‌های هنری دستنویس بیان گردیده است. یک جا نیز به ماهیت و ساختار این ترجمه و اینکه در بسیاری بخش‌ها یک «ترجمه- تفسیر» یا «ترجمۀ تفسیری» است پرداخته شده است. در نهایت نیز شماری از ویژگی‌های زبانی اثر در چند بخش توصیف گردیده تا جایگاه آن را در مطالعات زبان فارسی نشان دهد.
Mushaf No. 17394 of the Mar’ashi Library, written by Ismail b. Mubarak in 665 AH, contains a commentary translation of the Qur'an into Persian, which belongs to a part of the vast linguistic realm of Transoxiana. Comparing the present translation with the translation of the Qur'an from the existing Persian interpretations before the seventh century AH and other existing translations of the Holy Qur'an that have been published or introduced in full or in part, it is determined that this translation or the text that was copied by Ismail b. Mubarak, owes nothing to any of the previous sources. At the end of the manuscript, the scribe mentions one of his sources, which is the book "Al-Moudih" by Haddadi (the great scholar and commentator of the fourth and fifth centuries AH), which shows that he had this missing text on the subject of Quranic sciences. Examining the linguistic and interpretive values of such a work will clarify its place among the existing translations of the Qur'an into Persian. Part of this article is about the origin of the manuscript and its history from Transoxiana to Iran. In the other section, the physical characteristics and artistic values of the manuscript are stated. The nature and structure of this translation and that in many parts it becomes an " commentary translation" is also mentioned. Finally, a number of linguistic features of the work are described in several sections to show its place in Persian language studies.
ملخص الجهاز:
با مقایسۀ برگردان حاضر با بخش ترجمۀ قرآن از تفاسیر موجود فارسی پیش از سدة هفتم هجری و نیز سایر ترجمه های موجود از قرآن کریم که تاکنون به صورت کامل یا موردی منتشر یا معرّفی شده ، مشخّص میگردد که این برگردان یا متنی که اسماعیل بن مبارک از روی آن رونویسی کرده ، وامدار هیچ یک از منابع پیشین نیست .
در میان دستنویس هایی از مصاحف ترجمه دار که تاریخ کتابت قطعی داشته باشد، در کتابخانه های قم تنها یک دستنویس را میشناسیم که اندکی پیش از ترجمۀ اسماعیل بن مبارک کتابت شده باشد و آن مصحف شمارة ١٢٨موزة آستان حضرت معصومه (س )، مورّخ رمضان ٦٦١ق است که ٤٦٩برگ ١٣سطری در قطع ٣٥× ٢٢سانتیمتر دارد (دانش پژوه ، بی تا: ٦).
از این قلمرو زبانی مصاحف ترجمه دار بسیاری شناسایی شده که تاریخ تقریبی برخی از آن ها بیشتر از مصحف اسماعیل بن مبارک است ، اّما از آنجا که زمان قطعی کتابت در آن ها ثبت نشده یا بخش رقم کاتب در آن دستنویس ها از بین رفته ، دستنویس حاضر را باید از نظر داشتن تاریخ قطعی کتابت ، یکی از مهم ترین و کهن ترین نمونه های موجود به حساب آورد (جز نمونه های بی تاریخ و کهن از مصاحف ترجمه دار که در کتابخانۀ آستان قدس از این حوزة زبانی شناخته شده و در پژوهش های قرآنی به آن ها استناد شده ، می توان به یک نمونه ترجمۀ نسبتاً کامل از این قلمرو زبانی اشاره کرد که آن را رواقی از روی دستنویس شمارة ١٠٨٩ همان کتابخانه به تمامی تصحیح و منتشر کرده است .
در یکی از این منابع مهم که ترجمه تفسیر اسماعیل بن مبارک از سال ٦٦٥ق است ، صورت های مهمّ و واژگان نادری از فارسی در قلمرو وسیع ماوراءالنهر دیده میشود که برای نخستین بار نمونه هایی از آن عرضه و معرّفی شده است .
(
, 
, 
)
